Πώς θα ήταν ο κόσμος ή έστω η χώρα μας, αν γνωρίζαμε τις τεχνικές του λόγου;

Αν ξέραμε ποιες λέξεις να χρησιμοποιήσουμε, τι χειρονομίες να κάνουμε, πώς να κοιτάξουμε και τι ηχόχρωμα να βγάλουμε για να εκφράσουμε τις σκέψεις μας;

Υπάρχει τρόπος να εκπαιδευτεί η σκέψη μόνο μέσω του λόγου;

Ποιοι το φοβούνται και ποιοι επωφελούνται από κάτι τέτοιο;…

Σε όλες αυτές τις ερωτήσεις μάς απάντησε ο Γιάννης Ανδριανάτος, ο ιδρυτής του Ρητορικού

«Ολο το ελληνικό κατασκεύασμα φιλοσοφίας και επιστημών στηρίχθηκε πάνω στην έννοια της “διαλεκτικής”. Είναι ίσως η σημαντικότερη αρχαία λέξη. Είναι ο τρόπος σκέψης των αρχαίων Ελλήνων, που πίστευαν πως τίποτα δεν είναι γραμμικό, όλα είναι συνθέσεις δύο παραγόντων που δημιουργούν έναν τρίτο: θέση – αντίθεση – σύνθεση», εξηγεί ο κ. Ανδριανάτος.

«Που σημαίνει πως δεν εξετάζω τίποτα μονομερώς. Θα εξετάσω και την πλευρά του άλλου και θα επιλέξω να συναντηθούμε σε αυτό που λέει ο Αριστοτέλης “κοινό τόπο”, ένα σημείο συνάντησης ανάμεσα στους δύο, που ταυτόχρονα υπερβαίνει και τους δύο. Σε αυτό το σπειροειδές σχήμα σκέψης βασίστηκαν όλες οι έννοιες, από τη δημοκρατία μέχρι τις επιστήμες».

Ο Ρητορικός Κύκλος ιδρύθηκε από τον ίδιο, πριν από 20 χρόνια, με στόχο την εκπαίδευση στη ρητορική διαλεκτική και τη φιλοσοφική συμβουλευτική.

«Υπάρχουν μαθήματα ακόμα και για μικρά παιδιά. Απευθυνόμαστε σε κάθε άνθρωπο που θέλει να βελτιώσει τόσο την επαγγελματική όσο και την κοινωνική του ζωή», διευκρινίζει ο ίδιος.

«Ξέρετε, το τι βιώνουμε εσωτερικά δεν διαφέρει καθόλου με το τι μας συμβαίνει ως κοινωνικά όντα: ενώ υποτίθεται πως είμαστε στην εποχή του λόγου και της επικοινωνίας, ταυτόχρονα βιώνουμε μια τεράστια μοναξιά. Πολύς λίγος κόσμος επικοινωνεί πραγματικά».

Θυμόμαστε το παλαιότερο μπεστ σέλερ «Πλάτωνας, όχι Πρόζακ» (εκδ. Λιβάνη).

«Η σχέση σκέψης και ομιλίας είναι απίστευτα ισχυρή», μας λέει. «Εμπλουτίζοντας την επικοινωνία μας, ουσιαστικά επαναφέρουμε σε λειτουργία “πακέτα σκέψης” που ήταν σε “απόσυρση”, στο περιθώριο. Στοιβάζονται μέσα μας καταστάσεις, εμπειρίες, συναισθήματα, βιώματα τα οποία δεν ξέρουμε πώς να τα εξωτερικεύσουμε ή το κάνουμε με ακραίο τρόπο. Παρορμητικά. Λέμε, “φωνάζει κάποιος το δίκιο του” ή “καταπίνει κάποιος το δίκιο του”. Και στις δύο περιπτώσεις, δημιουργούνται σε ένα βάθος χρόνου ασθένειες. Οπότε το να “ξέρουμε” να μιλάμε έχει και θεραπευτική χροιά, πέραν του να μάθει κάποιος να είναι καλύτερος επαγγελματίας κ.ο.κ.».

Δηλαδή, ο τρόπος που σκεφτόμαστε διευρύνεται όσο καλύτερα και περισσότερο επικοινωνούμε;

«Και το αντίστροφο», μας απαντά. «Σήμερα, ο δυτικός τρόπος ζωής είναι εντελώς το αντίθετο από ό,τι η διαλεκτική των αρχαίων: ο καθένας συμπεριφέρεται ως ο κάτοχος της απόλυτης αλήθειας, την οποία δεν διαπραγματεύεται, παρά μόνο σε λεπτομέρειες.

Δεν κάνει διάλογο. Επιδιώκει ή τη συμφωνία του άλλου μαζί του ή τη σύγκρουση. Αυτό συμβαίνει, γιατί ενεργοποιείται το αρχέγονο ένστικτο που βρίσκεται στον “ερπετοειδή” εγκέφαλο, όπως ονομάζεται (στο πίσω μέρος του κεφαλιού μας): σε αντιμετωπίζω σαν θηρίο. Συμφωνούμε; Ολα καλά. Δεν συμφωνούμε; Ή φεύγω διαμαρτυρόμενος ή επιτίθεμαι για να επιβληθώ. Και τα δύο είναι αρχέγονες καταστάσεις.

Αυτό αμβλύνεται μαθαίνοντας τεχνικές μη λεκτικής επικοινωνίας (πώς κοιτάμε, πώς στεκόμαστε, η γλώσσα του σώματος, οι σιωπές μας) και λεκτικής (από τις λέξεις που επιλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε μέχρι τον ρυθμό της ομιλίας). Ολα αυτά συνθέτουν ένα πλέγμα, το λεγόμενο “πλέγμα του λόγου”, το οποίο δημιουργεί το μοναδικό λεκτικό αποτύπωμα που αφήνει ο καθένας όταν μιλάει».

Πώς μπορεί ο πολίτης να χειρίζεται τον λόγο ώστε να στέκεται πιο υπεύθυνα και λιγότερο ευάλωτος μπροστά στις καταστάσεις;

«Πολίτης, λέει ο Αριστοτέλης, είναι αυτός που μπορεί να κυβερνηθεί και να κυβερνήσει. Σήμερα, εννοούμε αυτόν που κυβερνάται. Γι’ αυτό επιλέγουμε και αντιπροσώπους, για να μας κυβερνήσουν κι εμείς στεκόμαστε παθητικά απέναντι», μας απαντά.

Τι είναι λοιπόν αυτό που λείπει για να μπορεί ο πολίτης και να κυβερνήσει και να κυβερνηθεί ή ακόμα καλύτερα, να αυτοκυβερνηθεί;

«Λείπει το βασικό συστατικό της αρχαίας δημοκρατίας, που ήταν η εκτεταμένη σπουδή πάνω στον λόγο. Ολοι μπορούσαν στην Εκκλησία του Δήμου να διακόψουν τον ομιλητή, να ρωτήσουν, να παρέμβουν στο παρόν γιατί ακριβώς είχαν τέτοιες σπουδές.

Σήμερα, από τη στιγμή που οι πολίτες δεν διαθέτουν “επαρκή λόγο” σημαίνει πως και δεν μπορούν να εκφραστούν με σαφήνεια και επίσης δεν μπορούν να αυτοπροστατευτούν απ’ αυτό που πιθανόν οι άλλοι θέλουν να κάνουν εις βάρος μας. Αυτό το τελευταίο δεν γίνεται μέσω της διαίσθησης – υπάρχουν τεχνικές αυτοπροστασίας.

Αυτές, σε αναστροφή, χρησιμοποιούν και η διαφήμιση και αρκετοί πολιτικοί – ο Χίτλερ έκανε πρόβα τους λόγους του μπροστά σε καθρέφτη, πού θα κοιτάξει, πώς θα είναι η φωνή του. Η διαφήμιση χρησιμοποιεί την τεχνική της υποβολής: φέρνεις τον θεατή σε μια ελαφριά ύπνωση, με τη μουσική, με μια ωραία εικόνα και του περνάς το μήνυμα (προϊόν, ιδέα, τρόπο ζωής) υποδόρια, χωρίς να το καταλάβει…

Για όλους αυτούς του λόγους, το μάθημα της ρητορικής διαλεκτικής θα έπρεπε να διδάσκεται από το Δημοτικό σχολείο, ως ξεχωριστό μάθημα», επιμένει ο κ. Ανδριανάτος.

«Να ξέρει το παιδί να σκέφτεται, να μιλάει, να ρωτάει και να απαντάει. Καταλαβαίνουμε, ωστόσο, γιατί ποτέ δεν θα γίνει αυτό… Ποιος πολιτικός θέλει τον πολίτη αυτάρκη και αυτεξούσιο; Ο πολίτης δεν είναι σήμερα αυτεξούσιος, αλλά διαμαρτύρεται στην εξουσία. Μιλάμε για φαύλο κύκλο. Στο χέρι μας είναι να μην ανήκουμε σ’ αυτόν».

Μήπως ανήκετε σε κάποια ιδιότυπη αίρεση ή κρυφή τρομοκρατική οργάνωση, τον ρωτάμε καχύποπτα.

«Ολα γύρω μας δείχνουν πως ακόμη δεν έχουμε καταφέρει να γίνουμε επαρκώς επικίνδυνοι. Το προσπαθούμε πάντως», απαντάει γελώντας.

⚫  Αν γνωρίζεις τεχνικές και ρητορική, όταν μιλάει κάποιος στην τηλεόραση, θα καταλαβαίνεις από τη γλώσσα του σώματος και μόνο αν σου λέει αλήθεια ή ψέματα. Κάνουμε τέτοιες ασκήσεις στον Ρητορικό Κύκλο: Βάζω στους μαθητές να δουν χωρίς φωνή πολιτικούς να μιλούν και να καταλάβουν αν λένε ή όχι αλήθεια. Αν και δεν φτάνει αυτό. Πρέπει ο μαθητής, και γενικότερα ο θεατής, να εντοπίσει και το γιατί δεν σου λέει την αλήθεια ή το αντίθετο.

⚫  Ο μέσος άνθρωπος πρέπει να επαναποκτήσει την εξουσία του εαυτού του. Από την άλλη, δεν οδηγεί πουθενά το να μελαγχολούμε γιατί άλλα ελπίζαμε να γίνουν και άλλα έγιναν ή να απορρίπτουμε παθητικά κάτι. Αυτό συμβαίνει κατά κόρον σήμερα – αρκετοί αισθάνονται αυτό που ονομάζεται «σύνδρομο απόρριψης», πως τους έχουν προδώσει. Οταν είσαι μέσα σ’ αυτό, απομονώνεσαι και μένεις μόνος με τη δυσαρέσκειά σου, σαν το παιδί που η μάνα δεν το φροντίζει πλέον. Αυτό, όμως, δίνει χώρο σε ακροδεξιά μορφώματα να παρουσιαστούν ως «λυτρωτές», ενώ σε άλλη περίπτωση δεν θα συνέβαινε. Αυτό το βλέπουμε σε όλη την Ευρώπη, αλλά και στις ΗΠΑ να συμβαίνει τα τελευταία χρόνια. Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι μια ακραία πολιτική, μια θρασεία ρητορική η οποία εκφράζεται από ουσιαστικά δειλούς ανθρώπους, κερδίζει οπαδούς.

⚫  Καλό είναι να μην μπερδευόμαστε: ο πραγματικά υπεύθυνος πολιτικός (και γενικότερα, άνθρωπος), αυτός που έχει στ’ αλήθεια αυτοπεποίθηση, είναι ήρεμος. Το θράσος κινητοποιεί τις αρχέγονες περιοχές του εγκεφάλου και μας κάνει να γαβγίζουμε. Να φωνάζουμε. Ακόμη κι αν πιστεύουμε ότι έχουμε δίκιο. Αλλά το να είσαι ειλικρινής με τον εαυτό σου, δεν σημαίνει ότι έχεις και δίκιο. Και ξαναγυρίζω στο παράδειγμα του Χίτλερ. Ο άνθρωπος αυτός πίστευε τα όσα έλεγε. Είχε δίκιο; Και μέσω της ρητορικής του, κέρδισε έναν ολόκληρο λαό και μάλιστα έναν λαό που υποτίθεται ότι είναι περισσότερο ορθολογιστής από εμάς τους Ελληνες, απέναντι σε συναισθήματα. Και τους έπεισε να εκστρατεύσει εναντίον όλων με ακραίες τεχνικές (στρατόπεδα συγκέντρωσης κ.λπ.).

⚫  Αυτό και μόνο αποδεικνύει το ότι το πρώτο πράγμα που θα έπρεπε να κάνουν τα Ηνωμένα Εθνη μετά τον Β’ Παγκόσμιο, είναι να κάνουν τη ρητορική παγκόσμιο μάθημα, ώστε να προστατεύονται οι πολίτες και οι λαοί απέναντι σε έναν επερχόμενο Χίτλερ. Αντί γι’ αυτό, έγινε μια εκτεταμένη χρήση του λόγου, που το ονόμασαν αντιπροσωπευτική δημοκρατία, που δεν έχει να κάνει ούτε με την αρχαία δημοκρατία ούτε με αντιπροσώπευση. Και αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στο πώς λειτουργεί ειδικά η Ε.Ε. και τι δικαιώματα έχουν οι ευρωβουλευτές. Ελάχιστα. Μετά έχουμε και τα ΜΜΕ (τηλεόραση κ.λπ.), που όποιος ξέρει τις τεχνικές καταλαβαίνει τι χρησιμοποιούν για να υποβάλουν τον πολίτη (τηλεθεατή, αναγνώστη, ακροατή) σε ό,τι αυτά θέλουν. Ενώ, αν είσαι γνώστης, κανείς δεν μπορεί να σε χειραγωγήσει, ούτε καν το συναίσθημά σου.

Περισσότερες πληροφορίες για τα μαθήματα, τις ομιλίες και τα σεμινάρια του Ρητορικού Κύκλου (Ευελπίδων 25, 2ος όροφος, Πεδίον Αρεως, τηλ.: 2108042042, 2108814952).