Διαφορές αντίληψης μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών
Εξαιτίας της έλλειψης εμπιστοσύνης, οι Αραβες παρακάμπτουν σπουδαίες ευκαιρίες. Αντίστοιχα, στις συναλλαγές τους με το Δημόσιο οι Αραβες προτιμούν τη μεσολάβηση κάποιου ατόμου με το οποίο διατηρούν κάποιου είδους προσωπική σχέση. Συνέπεια αυτού είναι αδικίες σε όσα περιμένουν από τέτοιους θεσμούς. Αυτό υπονομεύει την αποτελεσματικότητά τους. Είναι προφανές ότι αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης στη Μέση Ανατολή πρέπει να διευθετηθεί. Ενα πρώτο βήμα είναι η κατανόηση των αιτιών της. Ενα δυνητικά σημαντικό στοιχείο βρίσκεται στη διαφορά της αντίληψης μεταξύ των μουσουλμάνων και των χριστιανών.
Μουσουλμάνοι, χριστιανοί και εβραίοι ενώπιον του νόμου
Δεν υπάρχουν ωστόσο επαρκή στοιχεία που να ποσοτικοποιούν αυτό το έλλειμμα – στις περισσότερες περιοχές της Μέσης Ανατολής έχουν απομείνει πολύ λίγοι χριστιανοί για να γίνουν ουσιαστικές στατιστικές συγκρίσεις. Ωστόσο στοιχεία δείχνουν ότι οι καταστηματάρχες, οι έμποροι και οι επενδυτές της περιοχής θεωρούν τους ντόπιους χριστιανούς πιο αξιόπιστους από τους ντόπιους μουσουλμάνους. «Πάντα έτσι ήταν» λένε. Με τον ιστορικό της Οικονομίας Τζάρεντ Ρούμπιν μελετήσαμε τα δικαστικά αρχεία της Κωνσταντινούπολης του 17ου και του 18ου αιώνα και αυτό μπορεί να ρίξει φως. Τότε η Κωνσταντινούπολη ήταν μία κοσμοπολίτικη πόλη – σχεδόν το 35% των κατοίκων της ήταν χριστιανοί και το 6% ήταν εβραίοι.
Σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο (σαρία), οι μουσουλμάνοι έπρεπε να κάνουν τις δουλειές τους σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο και αν ήθελαν να διευθετήσουν μία διαφορά στρέφονταν στο ισλαμικό δικαστήριο. Από την πλευρά τους, οι χριστιανοί και οι εβραίοι μπορούσαν να ακολουθήσουν είτε τους δικούς τους κανόνες είτε τους ισλαμικούς. Αλλά φυσικά, αν σε μια υπόθεση εμπλεκόταν μουσουλμάνος, τότε η υπόθεση θα έπρεπε να φθάσει στο ισλαμικό δικαστήριο. Οταν ένας μουσουλμάνος και ένας μη μουσουλμάνος βρίσκονταν αντιμέτωποι σε δίκη, ο μουσουλμάνος βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση. Αλλά επειδή το νομικό σύστημα καθιστούσε εύκολο στους μουσουλμάνους να σπάνε συμβόλαια χωρίς συνέπειες, έμπαιναν συχνά στον πειρασμό να αθετούν τις υποχρεώσεις τους.
Καταστροφικά στερεότυπα και η ειρωνεία της τύχης
Στο μεταξύ, οι μη μουσουλμάνοι, που αναγκάζονταν να είναι πιο συνεπείς, άρχισαν να θεωρούνται και πιο αξιόπιστοι. Είναι ειρωνεία της τύχης που αυτά τα καταστροφικά στερεότυπα πηγάζουν από ένα νομικό σύστημα που είχε ως στόχο να δώσει στους στρατιωτικά και πολιτικά κυρίαρχους μουσουλμάνους το πλεονέκτημα στις κοινωνικές και οικονομικές τους σχέσεις με τους χριστιανούς και τους εβραίους.
Ο ισλαμικός νόμος αποδυνάμωσε τις μουσουλμανικές κοινότητες που ήθελε να προστατεύσει. Σε μια περίοδο που διάφορα πολιτικά κινήματα θέλουν να επιβάλουν τη σαρία, είναι πιο σημαντικό από ποτέ να αναγνωριστεί το κακό που αυτή ήδη κάνει. Αυτό που χρειάζεται η Μέση Ανατολή σήμερα δεν είναι ο ισλαμικός νόμος, αλλά ευρείες προσπάθειες για την ανοικοδόμηση της εμπιστοσύνης στο εσωτερικό και μεταξύ των κοινοτήτων και προς τους ιδιωτικούς οργανισμούς και στην κυβέρνηση. Η αναβίωση του ισλαμικού νόμου μόνο θα βαθύνει αυτό το έλλειμμα εμπιστοσύνης, που είναι ένας από τους βασικούς λόγους της οικονομικής υπανάπτυξης και των αποτυχιών της Μέσης Ανατολής.
Timur Kuran
Η έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των ανθρώπων στη Μέση Ανατολή περιορίζει τις εμπορικές συναλλαγές σε συναλλαγές ατόμων που γνωρίζονται μεταξύ τους είτε απευθείας είτε μέσω κοινών γνωστών. Το γεγονός αυτό θεωρείται από τους βασικούς λόγους της οικονομικής υπανάπτυξης και των αποτυχιών της Μέσης Ανατολής
Η βαθιά δυσπιστία που διαποτίζει τις κοινωνίες της Μέσης Ανατολής είναι εμφανής σε όλους. Πολλοί Αραβες εμπιστεύονται λιγότερο τους ανθρώπους που δεν γνωρίζουν, ξένους ή ντόπιους, σε σχέση με τους Ευρωπαίους. Αυτό εμποδίζει την πρόοδο σε πολλά μέτωπα, από την επιχειρηματική ανάπτυξη ως τις κυβερνητικές μεταρρυθμίσεις. Οι κοινωνίες με χαμηλή εμπιστοσύνη προς τους άλλους συμμετέχουν πολύ λιγότερο στο διεθνές εμπόριο και προσελκύουν λιγότερες επενδύσεις.
Πράγματι, σύμφωνα με το World Values Survey και παρόμοιες έρευνες, η εμπιστοσύνη μεταξύ των ανθρώπων στη Μέση Ανατολή είναι αρκετά χαμηλή για να περιορίζει τις εμπορικές συναλλαγές σε συναλλαγές ατόμων που γνωρίζονται μεταξύ τους είτε απευθείας είτε μέσω κοινών γνωστών.
Εξαιτίας της έλλειψης εμπιστοσύνης, οι Αραβες παρακάμπτουν σπουδαίες ευκαιρίες. Αντίστοιχα, στις συναλλαγές τους με το Δημόσιο οι Αραβες προτιμούν τη μεσολάβηση κάποιου ατόμου με το οποίο διατηρούν κάποιου είδους προσωπική σχέση. Συνέπεια αυτού είναι αδικίες σε όσα περιμένουν από τέτοιους θεσμούς. Αυτό υπονομεύει την αποτελεσματικότητά τους. Είναι προφανές ότι αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης στη Μέση Ανατολή πρέπει να διευθετηθεί. Ενα πρώτο βήμα είναι η κατανόηση των αιτιών της. Ενα δυνητικά σημαντικό στοιχείο βρίσκεται στη διαφορά της αντίληψης μεταξύ των μουσουλμάνων και των χριστιανών.
Μουσουλμάνοι, χριστιανοί και εβραίοι ενώπιον του νόμου
Δεν υπάρχουν ωστόσο επαρκή στοιχεία που να ποσοτικοποιούν αυτό το έλλειμμα – στις περισσότερες περιοχές της Μέσης Ανατολής έχουν απομείνει πολύ λίγοι χριστιανοί για να γίνουν ουσιαστικές στατιστικές συγκρίσεις. Ωστόσο στοιχεία δείχνουν ότι οι καταστηματάρχες, οι έμποροι και οι επενδυτές της περιοχής θεωρούν τους ντόπιους χριστιανούς πιο αξιόπιστους από τους ντόπιους μουσουλμάνους. «Πάντα έτσι ήταν» λένε. Με τον ιστορικό της Οικονομίας Τζάρεντ Ρούμπιν μελετήσαμε τα δικαστικά αρχεία της Κωνσταντινούπολης του 17ου και του 18ου αιώνα και αυτό μπορεί να ρίξει φως. Τότε η Κωνσταντινούπολη ήταν μία κοσμοπολίτικη πόλη – σχεδόν το 35% των κατοίκων της ήταν χριστιανοί και το 6% ήταν εβραίοι.
Σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο (σαρία), οι μουσουλμάνοι έπρεπε να κάνουν τις δουλειές τους σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο και αν ήθελαν να διευθετήσουν μία διαφορά στρέφονταν στο ισλαμικό δικαστήριο. Από την πλευρά τους, οι χριστιανοί και οι εβραίοι μπορούσαν να ακολουθήσουν είτε τους δικούς τους κανόνες είτε τους ισλαμικούς. Αλλά φυσικά, αν σε μια υπόθεση εμπλεκόταν μουσουλμάνος, τότε η υπόθεση θα έπρεπε να φθάσει στο ισλαμικό δικαστήριο. Οταν ένας μουσουλμάνος και ένας μη μουσουλμάνος βρίσκονταν αντιμέτωποι σε δίκη, ο μουσουλμάνος βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση. Αλλά επειδή το νομικό σύστημα καθιστούσε εύκολο στους μουσουλμάνους να σπάνε συμβόλαια χωρίς συνέπειες, έμπαιναν συχνά στον πειρασμό να αθετούν τις υποχρεώσεις τους.
Καταστροφικά στερεότυπα και η ειρωνεία της τύχης
Στο μεταξύ, οι μη μουσουλμάνοι, που αναγκάζονταν να είναι πιο συνεπείς, άρχισαν να θεωρούνται και πιο αξιόπιστοι. Είναι ειρωνεία της τύχης που αυτά τα καταστροφικά στερεότυπα πηγάζουν από ένα νομικό σύστημα που είχε ως στόχο να δώσει στους στρατιωτικά και πολιτικά κυρίαρχους μουσουλμάνους το πλεονέκτημα στις κοινωνικές και οικονομικές τους σχέσεις με τους χριστιανούς και τους εβραίους.
Ο ισλαμικός νόμος αποδυνάμωσε τις μουσουλμανικές κοινότητες που ήθελε να προστατεύσει. Σε μια περίοδο που διάφορα πολιτικά κινήματα θέλουν να επιβάλουν τη σαρία, είναι πιο σημαντικό από ποτέ να αναγνωριστεί το κακό που αυτή ήδη κάνει. Αυτό που χρειάζεται η Μέση Ανατολή σήμερα δεν είναι ο ισλαμικός νόμος, αλλά ευρείες προσπάθειες για την ανοικοδόμηση της εμπιστοσύνης στο εσωτερικό και μεταξύ των κοινοτήτων και προς τους ιδιωτικούς οργανισμούς και στην κυβέρνηση. Η αναβίωση του ισλαμικού νόμου μόνο θα βαθύνει αυτό το έλλειμμα εμπιστοσύνης, που είναι ένας από τους βασικούς λόγους της οικονομικής υπανάπτυξης και των αποτυχιών της Μέσης Ανατολής.
Ο κ. Timur Kuran είναι καθηγητής Οικονομικών και Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Duke και συγγραφέας του βιβλίου «The Long Divergence: How Islamic Law Held Back the Middle East» (Η Μεγάλη Απόκλιση: Πώς ο Ισλαμικός Νόμος κράτησε πίσω τη Μέση Ανατολή).
