Οι αγορές προσπαθούν ακόμη να καταλάβουν τι σημαίνει η ψήφος της Βρετανίας να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ένωση και σχεδόν οι πάντες ψάχνουν να βρουν τι έφταιξε -η λαϊκή οργή κατά των ελίτ, η έκρηξη του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, η
κατάρρευση της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης, η αναβίωση του αγγλικού εθνικισμού.
Η δυσάρεστη αλήθεια είναι ότι ισχύουν όλα τα παραπάνω και ίσως περισσότερα. Όπως οι διακυμάνσεις στο χρηματιστήριο, έτσι και τα μεγάλα γεγονότα, όπως το Brexit, σπάνια έχουν μόνο μία κυρίαρχη αιτία -ο κόσμος είχε πολλούς λόγους για να ταχθεί υπέρ της αποχώρησης. Αλλά θα ήθελα να προσθέσω μία ακόμη εξήγηση στο μείγμα, που νομίζω ότι υποτιμάται: την αποτυχία της Ευρώπης να οικοδομήσει έναν πανευρωπαϊκό εθνικισμό.
Υπήρξα σκεπτικιστής απέναντι στην ΕΕ από το 2005. Ήταν η χρονιά που οι Γάλλοι ψηφοφόροι απέρριψαν το σχέδιο του Ευρωσυντάγματος με δημοψήφισμα. Ακολούθησαν οι Ολλανδοί ψηφοφόροι με δικό τους δημοψήφισμα λίγες ημέρες αργότερα.
Αυτό το Σύνταγμα ήταν ένα σταδιακό βήμα – δεν θα είχε δώσει στην ΕΕ ένα κυρίαρχο εκτελεστικό όργανο ή έναν ενιαίο στρατό, αλλά θα την είχε μετακινήσει προς μία μεγαλύτερη στρατιωτική συνεργασία και μία κεντροποιημένη χάραξη πολιτικής. Το γεγονός ότι η Γαλλία και η Ολλανδία -παραδοσιακά δύο από τις μεγαλύτερες υποστηρίκτριες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης- επαναστάτησαν ενάντια σε αυτό το ήπιο, σταδιακό βήμα μου είχε φανεί ως μια ισχυρή ένδειξη πως η Ένωση αντιμετώπιζε μεγάλα προβλήματα. Όπως συνέβη και στην πρόσφατη ψηφοφορία για το Brexit, οι πολιτικοί και τα μέσα ενημέρωσης είχαν προτρέψει το λαό να δεχθεί το Σύνταγμα, αλλά οι άνθρωποι δεν άκουσαν.
Οι ελίτ προχώρησαν και υλοποίησαν ούτως ή άλλως τις περισσότερες από τις διατάξεις του Συντάγματος, χωρίς λαϊκή έγκριση, με τη Συνθήκη της Λισαβόνας. Αλλά από εκείνο το σημείο, ήταν οφθαλμοφανές -οι λαοί των ευρωπαϊκών εθνών δεν ένιωθαν άνετα με την ιδέα να συγχωνευτούν σε ένα μεγάλο έθνος-κράτος.
Αυτό φάνηκε να έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αμερικανική εμπειρία. Οι ΗΠΑ ήρθαν στη ζωή ως μια πολύ πιο χαλαρή οντότητα σύμφωνα με τα παλιά Άρθρα της Συνομοσπονδίας, αλλά η επικύρωση του Συντάγματος των ΗΠΑ το 1788 δημιούργησε ένα πολύ πιο συγκεντρωτικό κράτος, με μια ισχυρή εκτελεστική εξουσία, ένα Ανώτατο Δικαστήριο και διευρυμένες εξουσίες για την ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Τα γεγονότα του 2005 έδειξαν ότι τα έθνη της ΕΕ αρνούνται να ακολουθήσουν τα χνάρια των αμερικανικών κρατών. Οι τόσοι αιώνες που υπήρξαν ως ανεξάρτητες οντότητες, οι γλωσσικές διαφορές, οι πολιτιστικές διαφωνίες -όποια και εάν ήταν τα εμπόδια για να γίνει η Ευρώπη ένα έθνος, φάνταζαν ανυπέρβλητα.
Έτσι, η ΕΕ εξακολούθησε να υπάρχει ως ενός είδους υβριδική οντότητα -ούτε ως μια ομάδα πλήρως ανεξάρτητων χωρών, αλλά ούτε και ως ενιαίο έθνος. Επρόκειτο για ένα δραματικό πείραμα της πολιτικής επιστήμης. Ήταν μια δοκιμασία για το αν αυτή η νέα αυτή μορφή οιονεί έθνους θα μπορούσε να αντικαταστήσει το παλιό έθνος-κράτος ως μια βιώσιμη μονάδα της πολιτικής οικονομίας.
Μέχρι στιγμής, το πείραμα δεν φαίνεται να λειτουργεί καλά. Η οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008 έφερε στην επιφάνεια βαθιά ρήγματα μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ -η Γερμανία ήρθε αντιμέτωπη με την Ελλάδα, και δεν υπήρχε ισχυρή ομοσπονδιακή κυβέρνηση της ΕΕ να τακτοποιήσει τα πράγματα. Η Ρωσία άρχισε να φλερτάρει με μεμονωμένα έθνη της ΕΕ, καθιστώντας πιο δύσκολο για την ΕΕ να υιοθετήσει ένα ενιαίο μέτωπο ενάντια στην εισβολή στην ανατολική Ουκρανία. Ξανά και ξανά, η ΕΕ αποτύγχανε να γίνει κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών της.
Τώρα, με το Brexit, η ΕΕ αποκτά άλλη μια μεγάλη κηλίδα στο ιστορικό της. Τα πραγματικά προβλήματα δεν είναι τα νέα που θα δημιουργήσει το Brexit -η Βρετανία είναι απίθανο να ταχθεί υπέρ του προστατευτισμού και δεν θα ξεσπάσουν σύντομα πόλεμοι σε όλη τη ήπειρο. Τα πραγματικά προβλήματα είναι οι βασικές δυσλειτουργίες της ΕΕ, τις οποίες τώρα το Brexit τονίζει, αλλά που υπήρχαν ήδη πριν από την ψηφοφορία. Αν οι χρηματοπιστωτικές αγορές έχουν έναν καλό λόγο να καταρρέουν, αυτός είναι ότι το Brexit είναι ένα σημάδι ότι οι μέρες της ίδιας της ΕΕ είναι αριθμημένες.
Για μένα, υπάρχει ένα μάθημα που μπορεί να διδαχθεί από τις πολλές αδυναμίες της ΕΕ: Είτε μας αρέσει είτε όχι, φαίνεται πως το έθνος-κράτος εξακολουθεί να είναι η πιο σταθερή, αποτελεσματική μονάδα πολιτικής οργάνωσης που ο κόσμος έχει ακόμη ανακαλύψει. Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση χρειάζεται μια υπέρτατη αρχή – μια ισχυρή εκτελεστική εξουσία, μια ενιαία στρατιωτική και εξωτερική πολιτική, μια ενιαία δημοσιονομική πολιτική. Και για να προθυμοποιηθούν οι λαοί να παραδώσουν μόνιμα τόση δύναμη σε μια ενιαία απόλυτη εξουσία, είναι αναγκαία μια σημαντική λαϊκή υποστήριξη για το έθνος-κράτος.
Αυτή η λαϊκή στήριξη είναι αυτό που αποκαλούμε “εθνικισμό”. Μπορεί να προέλθει από πολλές πηγές -σημαίες και άλλα σύμβολα που εμπνέουν τον πατριωτισμό, οι κοινές αξίες, η κοινή γλώσσα, η κοινή κουλτούρα και θρησκεία, η αίσθηση της εθνικής αλληλεγγύης, και άλλες ενοποιητικές δυνάμεις. Τα διαφορετικά έθνη έχουν το καθένα τις δικές τους εκδόσεις και “γεύσεις” εθνικισμού. Το πρόβλημα με την ΕΕ είναι ότι δεν διαθέτει αρκετή από καμία “γεύση”.
Συχνά ο εθνικισμός δαιμονοποιείται, ειδικά στην Ευρώπη. Κατηγορείται για πολέμους, και ταυτίζεται με το ρατσισμό, την ξενοφοβία και την τοπικιστική στενομυαλιά. Αλλά μου φαίνεται ότι ο εθνικισμός είναι κάτι χωρίς το οποίο η κοινωνία δεν μπορεί να ζήσει. Εάν οι άνθρωποι δεν έχουν συναισθηματική προσκόλληση σε μια μεγάλη οντότητα όπως οι ΗΠΑ, η Κίνα ή την ΕΕ, θα είναι πιστοί σε μια μικρότερη οντότητα όπως το Τέξας, η Γκουαντόνγκ ή η Γαλλία. Σε ακραίες περιπτώσεις, όταν οι άνθρωποι δεν έχουν καμία υποταγή σε οποιαδήποτε πολιτική ενότητα, επιστρέφουμε στο Μεσαίωνα -ένα χαοτικό συνονθύλευμα επικαλυπτόμενων υποταγών σε θρησκείες, τοπικές αρχές και χαλαρών συνομοσπονδιών.
Χωρίς τον εθνικισμό, καθίσταται πολύ δύσκολο να παρασχεθούν τα δημόσια αγαθά που οι χώρες χρειάζονται για να ευημερήσουν -δικαστήρια και αστυνομία, εθνική άμυνα, υποδομές και εκπαίδευση. Χωρίς ευρεία λαϊκή στήριξη, οι θεσμοί φθείρονται ή δεν σχηματίζονται ποτέ.
Αυτή είναι η άποψή μου -προσθέστε την στο σωρό. Το Brexit είναι μόνο η εκδήλωση ενός μεγαλύτερου προβλήματος -όχι του υπερβολικού αγγλικού εθνικισμού, αλλά του πολύ μικρού παν-ευρωπαϊσμού. Δεν θα εκπλαγώ αν περισσότερες χώρες ακολουθήσουν το παράδειγμά τους και αφήσουν την Ένωση τα επόμενα χρόνια.
