Οι εξελίξεις σε Συρία – Ιράκ και η αμφισβήτηση της Συνθήκης της Λωζάννης
Η φράση αυτή ανήκει σε κορυφαίο διπλωμάτη που έχει χειριστεί επί χρόνια τις ελληνοτουρκικές σχέσεις από διάφορες θέσεις και έρχεται σε αντίθεση με τις οξείες αντιδράσεις που είδαν το φως της δημοσιότητας τις τελευταίες εβδομάδες εξαιτίας των δηλώσεων του πάντοτε απρόβλεπτου ηγέτη της γείτονος. Συμπυκνώνει δε το σκεπτικό που μετά τον αρχικό αιφνιδιασμό έχει αρχίσει να διαμορφώνεται στους επιτελείς των υπουργείων Εξωτερικών και Εθνικής Αμυνας για την αντιμετώπιση της «νεο-οθωμανικής προσέγγισης» την οποία εργαλειοποιεί εσχάτως ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν μέσω των ομιλιών αμφισβήτησης της Συνθήκης της Λωζάννης.
Το ερώτημα που ετέθη μετά τον καταιγισμό των δηλώσεων Ερντογάν σε σχέση με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις αφορά κυρίως τα όσα είπε ο τούρκος πρόεδρος για τα νησιά του Αιγαίου που η Ελλάδα κράτησε με τη Συνθήκη της Λωζάννης, καθώς και τη μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης (στο πλαίσιο των… «συνόρων της καρδιάς» των Τούρκων). Οι δηλώσεις αυτές προφανώς είναι ανησυχητικές, αλλά δεν μπορούν ούτε να συνδεθούν γραμμικά με την εμφάνιση των πάγιων τακτικών κινήσεων της Αγκυρας στον εναέριο και θαλάσσιο χώρο του Αιγαίου ούτε να ιδωθούν εκτός του πλαισίου των εξελίξεων στο νοτιοανατολικό «μαλακό υπογάστριο» της Τουρκίας. Αλλωστε, είναι σαφές ότι ο Ερντογάν ομιλεί με τα μάτια στραμμένα στο εσωτερικό πολιτικό ακροατήριο.
Σύμφωνα με την ανάλυση που κάνουν έμπειροι επιτελείς, τρία είναι τα στοιχεία που πρέπει να λάβει υπόψη της η ελληνική πολιτική ηγεσία ώστε να μην παρασυρθεί σε βεβιασμένες κινήσεις.
Γκρεμίζοντας την κληρονομιά Ατατούρκ
Η αμφισβήτηση της Λωζάννης
Ο φόβος του διαμελισμού οδηγεί τον Ερντογάν να τοποθετηθεί εγκαίρως στη νέα «διπλωματική σκακιέρα» που διαμορφώνεται. Εφόσον «βλέπει» ότι ίσως επίκειται αλλαγή του εδαφικού καθεστώτος της Λωζάννης, θέλει να στείλει το μήνυμα ότι είναι έτοιμος να διεκδικήσει εδάφη είτε σε αυτή την περιοχή είτε στο προς δυσμάς μέτωπο (προς τον ελλαδικό χώρο). Ο Ερντογάν ίσως θέλει με αυτή τη στάση του να αποτρέψει εδαφικές αναπροσαρμογές και να αποφύγει άλλη μια δυσμενή εξέλιξη, που δεν είναι άλλη από τη συνεχή αύξηση της ιρανικής σφαίρας επιρροής στην περιοχή.
Είναι σε αυτό το σημείο που εντοπίζονται οι ελληνικές ανησυχίες. Θα μπορούσε η Τουρκία του Ερντογάν να προχωρήσει σε κάτι περισσότερο από την πάγια αναθεωρητική πρακτική της εναντίον της Ελλάδας; Ψύχραιμες φωνές στα υπουργεία Εξωτερικών και Εθνικής Αμυνας εκτιμούν ότι οι πιθανότητες για κάτι τέτοιο είναι περιορισμένες, χωρίς αυτό φυσικά να σημαίνει ότι δεν απαιτείται εγρήγορση. Η πρόσφατη επανάληψη των υπερπτήσεων στη νήσο Παναγιά, στην περιοχή των Οινουσσών, αλλά και άνωθεν της Ζουράφας, στην ευρύτερη περιοχή της Λήμνου, κατεγράφησαν, αλλά δεν προκάλεσαν πανικό.
Με τη δημοτικότητά του στα ύψη, ο τούρκος πρόεδρος θα επιθυμούσε να προσφύγει σε ένα δημοψήφισμα που θα του επιτρέψει να αλλάξει το Σύνταγμα. Η εθνικιστική ρητορική του μοιάζει να ικανοποιεί το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης του Ντεβλέτ Μπαχτσελί, που, αν και αρχικώς τασσόταν εναντίον αλλαγής του Συντάγματος, εσχάτως εμφανίζεται διατεθειμένο να παράσχει τις απαραίτητες ψήφους ώστε να συγκεντρωθεί ο «μαγικός» αριθμός των 330 εδρών στην Εθνοσυνέλευση και να τεθεί η πρόταση συνταγματικής αναθεώρησης σε δημοψήφισμα. Παράλληλα, η σκληρή στάση Ερντογάν ικανοποιεί και τα αισθήματα των στρατιωτικών, οι οποίοι, πλέον, μετά τις εκκαθαρίσεις που ακολούθησαν την απόπειρα πραξικοπήματος, «ελέγχονται» από τον τούρκο πρόεδρο.
Η ρητορική του εθνικισμού βέβαια αφαιρεί επιχειρήματα και από την αξιωματική αντιπολίτευση του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (CHP). Υπενθυμίζεται ότι από τους κόλπους του CHP ξεκίνησε η συζήτηση, με κοινοβουλευτικές ερωτήσεις, για την «παράδοση» από τις κυβερνήσεις του ΑΚΡ στην Ελλάδα 16 νησιών και νησίδων στο Αιγαίο που βρίσκονται, κατά την άποψη αυτή, υπό ελληνική κατοχή. Το ζήτημα με τα υπό… «κατοχή» νησιά έχει κατά καιρούς τεθεί ως απάντηση σε ελληνικά διαβήματα και έμπειροι διπλωμάτες δεν αποκλείουν το ενδεχόμενο να μπορεί μελλοντικά να αξιοποιηθεί ξανά από την Αγκυρα στο διμερές πλαίσιο.
«Το σύνδρομο του Παβλόφ έναντι των δηλώσεων Ερντογάν δεν θα μας βοηθήσει. Πρέπει να αποφύγουμε τους υψηλούς τόνους και να εργαστούμε στο παρασκήνιο. Αυτή τη στιγμή, η συμπεριφορά του τούρκου προέδρου έχει ενοχλήσει σχεδόν τους πάντες, με πρώτους τους Αμερικανούς. Η Αθήνα πρέπει να αξιοποιήσει τη συγκυρία και να εμφανιστεί “χρήσιμη”, αντί να καταφεύγει σε κραυγές».
Η φράση αυτή ανήκει σε κορυφαίο διπλωμάτη που έχει χειριστεί επί χρόνια τις ελληνοτουρκικές σχέσεις από διάφορες θέσεις και έρχεται σε αντίθεση με τις οξείες αντιδράσεις που είδαν το φως της δημοσιότητας τις τελευταίες εβδομάδες εξαιτίας των δηλώσεων του πάντοτε απρόβλεπτου ηγέτη της γείτονος. Συμπυκνώνει δε το σκεπτικό που μετά τον αρχικό αιφνιδιασμό έχει αρχίσει να διαμορφώνεται στους επιτελείς των υπουργείων Εξωτερικών και Εθνικής Αμυνας για την αντιμετώπιση της «νεο-οθωμανικής προσέγγισης» την οποία εργαλειοποιεί εσχάτως ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν μέσω των ομιλιών αμφισβήτησης της Συνθήκης της Λωζάννης.
Το ερώτημα που ετέθη μετά τον καταιγισμό των δηλώσεων Ερντογάν σε σχέση με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις αφορά κυρίως τα όσα είπε ο τούρκος πρόεδρος για τα νησιά του Αιγαίου που η Ελλάδα κράτησε με τη Συνθήκη της Λωζάννης, καθώς και τη μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης (στο πλαίσιο των… «συνόρων της καρδιάς» των Τούρκων). Οι δηλώσεις αυτές προφανώς είναι ανησυχητικές, αλλά δεν μπορούν ούτε να συνδεθούν γραμμικά με την εμφάνιση των πάγιων τακτικών κινήσεων της Αγκυρας στον εναέριο και θαλάσσιο χώρο του Αιγαίου ούτε να ιδωθούν εκτός του πλαισίου των εξελίξεων στο νοτιοανατολικό «μαλακό υπογάστριο» της Τουρκίας. Αλλωστε, είναι σαφές ότι ο Ερντογάν ομιλεί με τα μάτια στραμμένα στο εσωτερικό πολιτικό ακροατήριο.
Σύμφωνα με την ανάλυση που κάνουν έμπειροι επιτελείς, τρία είναι τα στοιχεία που πρέπει να λάβει υπόψη της η ελληνική πολιτική ηγεσία ώστε να μην παρασυρθεί σε βεβιασμένες κινήσεις.
Γκρεμίζοντας την κληρονομιά Ατατούρκ
Το πρώτο στοιχείο αφορά την ξεκάθαρη πρόθεση του Ερντογάν να γκρεμίσει τα τελευταία απομεινάρια της κληρονομιάς του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Η Τουρκική Δημοκρατία που οικοδόμησε ο Ατατούρκ οριστικοποιήθηκε με την αποδοχή της Συνθήκης της Λωζάννης, η οποία αναμφίβολα στέρησε από την άλλοτε Οθωμανική Αυτοκρατορία σημαντικά εδάφη που θα μπορούσαν να διεκδικηθούν με βάση το περίφημο «Εθνικό Συμβόλαιο», αλλά παράλληλα ευνόησε, μέσω της γεωγραφικής σύμπτυξης, τη δημιουργία μιας εθνικά ομοιογενούς χώρας. Αυτό όμως έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με την οθωμανική αντίληψη του Ερντογάν για τα πράγματα.
Δεν είναι τυχαίο ότι ο τούρκος πρόεδρος ζήτησε από τη νεολαία της χώρας του να ξαναδιαβάσει τι συνέβη το 1920 στο πλαίσιο της πρώτης Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης. Και τούτο διότι εκεί, στις συζητήσεις που έγιναν για το καθεστώς της νέας Τουρκίας, διαμορφώθηκαν δύο ομάδες. Η πρώτη ομάδα αποτελείτο από τους οπαδούς του Κεμάλ. Η δεύτερη ομάδα (Ikinci Grup), όμως, που αντέδρασε στην κατάργηση του θεσμού του χαλίφη, ενώ παράλληλα σκεφτόταν «παγκοσμιοποιημένα» και έδινε έμφαση στη θρησκεία, αποτελεί τη μήτρα του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης.
Η αμφισβήτηση της Λωζάννης
Η Συνθήκη της Λωζάννης έχει φυσικά και μια δεύτερη πτυχή η οποία απασχολεί τον κ. Ερντογάν και, εμμέσως, θα μπορούσε να δημιουργήσει προβλήματα στην Αθήνα. Ο τούρκος πρόεδρος μπορεί να είναι απρόβλεπτος, αλλά δεν είναι αφελής. Αντιλαμβάνεται, εκτιμούν έλληνες και ξένοι διπλωματικοί παράγοντες, ότι οι εξελίξεις στη Συρία και στο Ιράκ ίσως εγκυμονούν αλλαγή συνόρων στην περιοχή. Εξαιτίας του Κουρδικού, η Τουρκία θα μπορούσε να είναι η χώρα που θα θιγεί περισσότερο από τις υπόλοιπες. Και αν η Αγκυρα ευελπιστεί ότι μπορεί να συνεχίσει να ελέγχει τις εξελίξεις στο Βόρειο Ιράκ (πράγμα που έχει αρχίσει να αμφισβητείται), το ενδεχόμενο να καταφέρει να διαχειριστεί ένα μέτωπο 1.500-1.600 χιλιομέτρων σε περίπτωση που υλοποιηθεί το σενάριο δημιουργίας ενός «κουρδικού διαδρόμου» προς τη Μεσόγειο μοιάζει απίθανο.
Ο φόβος του διαμελισμού οδηγεί τον Ερντογάν να τοποθετηθεί εγκαίρως στη νέα «διπλωματική σκακιέρα» που διαμορφώνεται. Εφόσον «βλέπει» ότι ίσως επίκειται αλλαγή του εδαφικού καθεστώτος της Λωζάννης, θέλει να στείλει το μήνυμα ότι είναι έτοιμος να διεκδικήσει εδάφη είτε σε αυτή την περιοχή είτε στο προς δυσμάς μέτωπο (προς τον ελλαδικό χώρο). Ο Ερντογάν ίσως θέλει με αυτή τη στάση του να αποτρέψει εδαφικές αναπροσαρμογές και να αποφύγει άλλη μια δυσμενή εξέλιξη, που δεν είναι άλλη από τη συνεχή αύξηση της ιρανικής σφαίρας επιρροής στην περιοχή.
Είναι σε αυτό το σημείο που εντοπίζονται οι ελληνικές ανησυχίες. Θα μπορούσε η Τουρκία του Ερντογάν να προχωρήσει σε κάτι περισσότερο από την πάγια αναθεωρητική πρακτική της εναντίον της Ελλάδας; Ψύχραιμες φωνές στα υπουργεία Εξωτερικών και Εθνικής Αμυνας εκτιμούν ότι οι πιθανότητες για κάτι τέτοιο είναι περιορισμένες, χωρίς αυτό φυσικά να σημαίνει ότι δεν απαιτείται εγρήγορση. Η πρόσφατη επανάληψη των υπερπτήσεων στη νήσο Παναγιά, στην περιοχή των Οινουσσών, αλλά και άνωθεν της Ζουράφας, στην ευρύτερη περιοχή της Λήμνου, κατεγράφησαν, αλλά δεν προκάλεσαν πανικό.
ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΝΑΤΟΣε επίπεδο ΝΑΤΟ, η Αθήνα απέκρουσε το αίτημα για πιθανή ανάληψη από την Τουρκία της διοίκησης της δύναμης SNMG-2 στο Αιγαίο που βοηθά στη διαχείριση του Προσφυγικού. Η αποστολή μάλλον θα διατηρηθεί και το πρώτο εξάμηνο του 2017, παρά την επιθυμία της Αγκυρας να σταματήσει, την οποία ευθέως διατύπωσε ο τούρκος υπουργός Αμυνας Φικρί Ισίκ στην πρόσφατη Σύνοδο των υπουργών Αμυνας της Συμμαχίας. Μάλιστα η Αθήνα φέρεται να πέτυχε την εξαίρεση του Αιγαίου από την περιοχή δράσης της νέας νατοϊκής επιχείρησης «Sea Guardian» στη Μεσόγειο (στο πλαίσιο της συνεργασίας με την ΕΕ), αποκρούοντας προληπτικά πιθανές τουρκικές προκλήσεις.
Το τρίτο στοιχείο που καθοδηγεί το σκεπτικό Ερντογάν είναι η σφοδρή επιθυμία του να αλλάξει το πολίτευμα της χώρας του και να εγκαθιδρύσει Προεδρική Δημοκρατία. Η ρητορική αμφισβήτησης της Συνθήκης της Λωζάννης, καθώς και η επίθεση προς τρίτες χώρες που παρεμβαίνουν στην περιοχή, ενισχύει τα εθνικιστικά αντανακλαστικά του πληθυσμού. Παράλληλα, ο Ερντογάν εκμεταλλεύεται την απόπειρα πραξικοπήματος για να καλλιεργήσει την άποψη ότι η χώρα χρειάζεται στιβαρή ηγεσία και να αποτραπούν ήττες όπως αυτές του παρελθόντος στη Λωζάννη.
Το πολίτευμα
Η πορεία προς το προεδρικό σύστημα
Το τρίτο στοιχείο που καθοδηγεί το σκεπτικό Ερντογάν είναι η σφοδρή επιθυμία του να αλλάξει το πολίτευμα της χώρας του και να εγκαθιδρύσει Προεδρική Δημοκρατία. Η ρητορική αμφισβήτησης της Συνθήκης της Λωζάννης, καθώς και η επίθεση προς τρίτες χώρες που παρεμβαίνουν στην περιοχή, ενισχύει τα εθνικιστικά αντανακλαστικά του πληθυσμού. Παράλληλα, ο Ερντογάν εκμεταλλεύεται την απόπειρα πραξικοπήματος για να καλλιεργήσει την άποψη ότι η χώρα χρειάζεται στιβαρή ηγεσία και να αποτραπούν ήττες όπως αυτές του παρελθόντος στη Λωζάννη.
Με τη δημοτικότητά του στα ύψη, ο τούρκος πρόεδρος θα επιθυμούσε να προσφύγει σε ένα δημοψήφισμα που θα του επιτρέψει να αλλάξει το Σύνταγμα. Η εθνικιστική ρητορική του μοιάζει να ικανοποιεί το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης του Ντεβλέτ Μπαχτσελί, που, αν και αρχικώς τασσόταν εναντίον αλλαγής του Συντάγματος, εσχάτως εμφανίζεται διατεθειμένο να παράσχει τις απαραίτητες ψήφους ώστε να συγκεντρωθεί ο «μαγικός» αριθμός των 330 εδρών στην Εθνοσυνέλευση και να τεθεί η πρόταση συνταγματικής αναθεώρησης σε δημοψήφισμα. Παράλληλα, η σκληρή στάση Ερντογάν ικανοποιεί και τα αισθήματα των στρατιωτικών, οι οποίοι, πλέον, μετά τις εκκαθαρίσεις που ακολούθησαν την απόπειρα πραξικοπήματος, «ελέγχονται» από τον τούρκο πρόεδρο.
Η ρητορική του εθνικισμού βέβαια αφαιρεί επιχειρήματα και από την αξιωματική αντιπολίτευση του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (CHP). Υπενθυμίζεται ότι από τους κόλπους του CHP ξεκίνησε η συζήτηση, με κοινοβουλευτικές ερωτήσεις, για την «παράδοση» από τις κυβερνήσεις του ΑΚΡ στην Ελλάδα 16 νησιών και νησίδων στο Αιγαίο που βρίσκονται, κατά την άποψη αυτή, υπό ελληνική κατοχή. Το ζήτημα με τα υπό… «κατοχή» νησιά έχει κατά καιρούς τεθεί ως απάντηση σε ελληνικά διαβήματα και έμπειροι διπλωμάτες δεν αποκλείουν το ενδεχόμενο να μπορεί μελλοντικά να αξιοποιηθεί ξανά από την Αγκυρα στο διμερές πλαίσιο.
ΒΗΜΑ
