Εργαζόμενοι με υποχρεώσεις, αλλά όχι και δικαιώματα υπαλλήλων, μισθωτοί δηλαδή που αμείβονται με απόδειξη παροχής υπηρεσιών – κοινώς με «μπλοκάκι»– εντοπίζονται πλέον και στον κλάδο του εμπορίου. Αυτό αποκαλύπτει πανευρωπαϊκή έρευνα που έγινε για λογαριασμό της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας εμπορίου EuroCommerce και της πανευρωπαϊκής ένωσης εργαζομένων στον κλάδο των υπηρεσιών UNI-Europa, στην οποία εξετάζεται η αγορά εργασίας στον κλάδο του λιανεμπορίου και του χονδρεμπορίου. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τη βελγική εταιρεία Idea Consult και συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ενωση.
Ειδικότερα, στην ενότητα που αφιερώνει η έρευνα στις εργασιακές σχέσεις όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί στον κλάδο του εμπορίου στην Ελλάδα αναφέρεται ότι εργαζόμενοι απασχολούνται ως ελεύθεροι επαγγελματίες, προκειμένου οι επιχειρηματίες να πληρώνουν λιγότερες ασφαλιστικές εισφορές. Οι εργοδότες με αυτόν τον τρόπο απαλλάσσονται και από την υποχρέωση αποζημίωσης εάν απολύσουν τους υπαλλήλους που εργάζονται με αυτό το καθεστώς αλλά και από την καταβολή επιπλέον χρημάτων σε περίπτωση υπερωριακής απασχόλησης. Το φαινόμενο, σύμφωνα με την έρευνα, είναι πιο συχνό σε μεγάλα ηλεκτρονικά καταστήματα, ενώ συναντάται εν γένει στον χώρο των πωλήσεων από απόσταση, αλλά και σε μικρότερο βαθμό σε πωλητές χονδρεμπορικών επιχειρήσεων.
Η απασχόληση «μπλοκάκηδων», εργαζομένων με υποχρεώσεις αλλά όχι και με δικαιώματα υπαλλήλων, δεν είναι η μόνη ευέλικτη μορφή εργασίας που ευδοκιμεί στην υπό πολυετή ύφεση Ελλάδα και στο πολύπαθο λόγω μειωμένης κατανάλωσης εμπόριο. Σύμφωνα με την έρευνα, κυρίαρχη μορφή εργασίας παραμένει στο ελληνικό εμπόριο η πλήρης απασχόληση μισθωτών, όμως νέες πρακτικές έχουν εμφανιστεί λόγω κρίσης. Κατ’ αρχάς, έχει αυξηθεί το ποσοστό της μερικής απασχόλησης, με τα επίσημα στοιχεία να δείχνουν ότι, ενώ το 2008 εργάζονταν υπό το καθεστώς αυτό στον κλάδο του εμπορίου 38.498 άτομα, το 2016 ο αριθμός τους ανήλθε σε 68.542, και μάλιστα στο υψηλότερο σημείο έφτασε το 2015 (69.926). Μέσα σε έναν χρόνο, από το 2014 μέχρι το 2015, ο αριθμός των εργαζομένων με καθεστώς μερικής απασχόλησης στο εμπόριο αυξήθηκε κατά 12.000 άτομα και πλέον. Με δεδομένο, μάλιστα, ότι συνολικά ο αριθμός των απασχολουμένων στο εμπόριο έχει μειωθεί σε σχέση με το 2008, καθίσταται ακόμη μεγαλύτερης σημασίας η ενίσχυση της μερικής απασχόλησης. Το 2016 το ποσοστό μερικής απασχόλησης στο εμπόριο ανήλθε στο 10,5% από 4,5% το 2008.
Πιέσεις και φόβος
Η πραγματικότητα, ωστόσο, μπορεί να διαφέρει από τα επίσημα στοιχεία. Σύμφωνα με την έρευνα, εντοπίζονται δύο φαινόμενα σε εμπορικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα: πρώτον, εργαζόμενοι που δουλεύουν ως πλήρους απασχόλησης δηλώνονται με τη συναίνεσή τους ως μερικής, προκειμένου να πληρώνουν οι εργοδότες, αλλά και οι εργαζόμενοι λιγότερους φόρους και εισφορές. Δεύτερον, εργαζόμενοι αμείβονται ως μερικής απασχόλησης, αλλά συχνά τούς ζητείται να δουλέψουν περισσότερο. Σπάνια αρνούνται, υπό τον φόβο ότι δύσκολα θα βρουν ξανά δουλειά. «Και οι δύο πρακτικές είναι παράνομες και για αυτό δεν υπάρχουν επίσημα στατιστικά στοιχεία για τον βαθμό στον οποίο η μερική απασχόληση μπορεί να χρησιμοποιείται για φοροαποφυγή και όχι μόνο», επισημαίνουν οι ερευνητές, οι οποίοι εκτιμούν ότι το φαινόμενο είναι πιο συχνό στο λιανεμπόριο από ό,τι στο χονδρεμπόριο.
Σε άνθηση βρίσκεται τα χρόνια της κρίσης και το διακεκομμένο ωράριο, όπου οι εργαζόμενοι μπορεί να δουλεύουν μεν οκτώ ώρες συνολικά μέσα στην ημέρα, αλλά όχι συνεχόμενες. Δηλαδή η επιχείρηση, ανάλογα με τις ανάγκες της, τους καλεί να δουλέψουν, για παράδειγμα, τέσσερις ώρες το πρωί και τέσσερις το απόγευμα, καταργώντας στην πραγματικότητα κάθε έννοια ελεύθερου χρόνου για τους εργαζομένους.
Μοντέλο Uber σε μεγάλες λιανεμπορικές επιχειρήσεις στη Γαλλία
Οι νέες μορφές εργασίας στο εμπόριο δεν αποτελούν βεβαίως μόνον ελληνικό φαινόμενο. Η παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008 με τη χρεοκοπία της Lehman Brothers επηρέασε συνολικά τις επιχειρήσεις και κατά συνέπεια την απασχόληση. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας, μέσα σε τρία χρόνια, από το 2008 έως το 2011, χάθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ενωση περίπου 1,3 εκατ. θέσεις εργασίας στο εμπόριο, λιανικό και χονδρικό.
Ετσι, ενώ το 2008 απασχολούνταν στο εμπόριο 32,25 εκατ. άνθρωποι στα 28 κράτη-μέλη της Ε.Ε., το 2011 ο αριθμός των εργαζομένων υποχώρησε σε 30,98 εκατ. Τα στοιχεία του 2015 δείχνουν ενίσχυση της απασχόλησης, στα 32,35 εκατ., και μάλιστα σε αρκετές χώρες αυτή έχει αυξηθεί πάνω από τα επίπεδα του 2008. Αυτό πάντως δεν ισχύει στην Ελλάδα, αλλά ούτε και σε χώρες όπως η Ιταλία, η Ιρλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία. Σύμφωνα, ωστόσο, με την έρευνα, η αύξηση της απασχόλησης σε επίπεδα πάνω από αυτά του 2008 οφείλεται και στο γεγονός ότι σε ολοένα και περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες έχουν αυξηθεί οι ώρες λειτουργίας των καταστημάτων.
Σε κάποιες μάλιστα από τις παραπάνω χώρες αναπτύχθηκαν εντελώς νέες μορφές εργασίας. Ενδεικτικά είναι τα συμβόλαια μηδενικών ωρών εργασίας, τα οποία απαντούν κυρίως στο Ηνωμένο Βασίλειο (27% στο λιανεμπόριο). Στο πλαίσιο αυτού του εργασιακού καθεστώτος δεν υπάρχει καμία εγγύηση για τον ελάχιστο αριθμό ωρών απασχόλησης. Με άλλα λόγια, ο εργοδότης μπορεί να απασχολήσει τον εργαζόμενο για όσες ώρες κρίνει. Για παράδειγμα, μια ημέρα οχτώ ώρες, την επόμενη δύο ώρες και να πάει ξανά στη δουλειά ύστερα από μια εβδομάδα.
«Ουμπεροποίηση»
Στη Γαλλία αναπτύσσεται τελευταία μια άλλη τάση στην απασχόληση, η οποία έχει ονομασθεί «Ουμπεροποίηση», παίρνοντας το όνομά της από την Uber, τη γνωστή εταιρεία της λεγόμενης οικονομίας διαμοιρασμού στην κατηγορία των οδικών μεταφορών επιβατών. Οι μεγάλες λιανεμπορικές αλυσίδες που πλέον έχουν να ανταγωνιστούν γίγαντες του ηλεκτρονικού εμπορίου, όπως είναι η Amazon, αναθέτουν τις υπηρεσίες παράδοσης των παραγγελιών σε εξωτερικούς συνεργάτες. Οι τελευταίοι χρησιμοποιούν για τη διανομή των προϊόντων τα δικά τους μεταφορικά μέσα, δεν έχουν κοινωνική ασφάλιση, ενώ τα εργατικά ατυχήματα δεν αναγνωρίζονται ως τέτοια και επομένως δεν έχουν δικαίωμα αποζημίωσης.
Εκτός από τις ευέλικτες μορφές εργασίας, η κρίση και η παγκοσμιοποίηση, σε συνδυασμό με τις αυξημένες μεταναστευτικές ροές, δημιούργησαν και μεγαλύτερες και διαφορετικές απαιτήσεις σε δεξιότητες. Πλέον υπάρχει ζήτηση για πολύγλωσσους υπαλλήλους στο εμπόριο και με προσόντα τέτοια έτσι ώστε να μπορούν να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις διεθνών συναλλαγών.
Το φύλο
Σύμφωνα με την έρευνα, το 62% των εργαζομένων στο λιανεμπόριο στην Ε.Ε. είναι γυναίκες, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στο χονδρικό εμπόριο είναι 46%. Στην Ελλάδα το ποσοστό των γυναικών που εργάζονται στο λιανεμπόριο είναι πάνω από 50%. Στον κλάδο του χονδρεμπορίου το αντίστοιχο ποσοστό είναι περίπου 30% και αφορά κυρίως τις θέσεις γραμματειακής υποστήριξης.
Η ηλικία
Το 62% των εργαζομένων στο λιανεμπόριο είναι ηλικίας 25-49 ετών, ενώ σημαντικό είναι και το ποσοστό των εργαζομένων ηλικίας 15-24 ετών και δη 15%. Στο χονδρεμπόριο οι εργαζόμενοι ηλικίας 15-24 ετών είναι πολύ λιγότεροι, μόλις το 7% των συνολικά απασχολουμένων. Η μέση ηλικία των εργαζομένων στην Ελλάδα στο εμπόριο είναι 40,5 έτη.
Και τα προσόντα
Παραδοσιακά, το λιανεμπόριο απασχολεί περισσότερο χαμηλών και μέτριων προσόντων εργαζομένους σε σύγκριση με το χονδρεμπόριο. Μετά την κρίση, όμως, έχει αυξηθεί το ποσοστό των εργαζομένων με πολλές δεξιότητες και προσόντα στην Ε.Ε. Ετσι, από 14% το 2008 ανήλθε σε 20% το 2015 και στο χονδρεμπόριο από 23% το 2008 σε 30% το 2015.
