Πώς κινούνται στην πολιτική σκακιέρα Ρώσοι και Τούρκοι
Η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας συγκαταλέγεται πια στις περιοχές υψηλής προτεραιότητας στην παγκόσμια οικονομία και πολιτική. Έχει υπάρξει κομβικό σημείο και σημαντικός διάδρομος διέλευσης ενεργειακών πόρων μεταξύ της Κασπίας, της Ευρώπης, Ασίας και Μέσης ανατολής, αλλά και θέατρο ανεπίλυτων εθνικών διενέξεων.
Οι δύο σημαντικότερες χώρες στη θάλασσα αυτή είναι η Ρωσία και η Τουρκία. Οι σχέσεις των δύο χωρών διαχρονικά ήταν μάλλον εχθρικές. Όπως σημειώνει ο Βλαντίμιρ Κόλοσοφ καθηγητής, διδάκτορας γεωγραφικών επιστημών, επικεφαλής του Κέντρου γεωπολιτικών μελετών του Ινστιτούτου Γεωγραφίας της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών, η Μαύρη θάλασσα, μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, αποτελούσε εσωτερική θάλασσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Μετά την εξάπλωση της Ρωσικής αυτοκρατορίας και στη συνέχεια την εδραίωση της ΕΣΣΔ και την γενικότερη επέκτασή της στην περιοχή, το status εξαρτιόταν από την αντιπαράθεσή της Μόσχας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην αρχή και την Τουρκία στη συνέχεια. Με τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου και κατά την διάρκεια του «Ψυχρού Πολέμου» η αντιπαράθεση των δύο πόλων είχε καθιερώσει μια σχετική ισορροπία της γεωπολιτικής κατάστασης.
Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης όμως, δημιουργήθηκαν νέα δεδομένα στην περιοχή. Οι δύο χώρες είχαν αρχίσει να έχουν ολοένα αυξανόμενες εμπορικές σχέσεις και όλα έδειχναν πως υπήρχε μια σχετικά καλή συνεργασία. Ωστόσο όταν άρχισαν να γίνονται πιο έντονα τα οικονομικά συμφέροντα στην περιοχή όλα άλλαξαν.
Το περιστατικό που τάραξε την περιοχή
Το 2015 και συγκεκριμένα στις 24 Νοεμβρίου, μαχητικά F-16 της Τουρκίας κατέρριψαν ένα βομβαρδιστικό SU-24 της Ρωσίας. Αμέσως οι σχέσεις των δύο χωρών έφτασαν στο ναδίρ και πολλοί μίλησαν και έγραψαν για την πιθανότητα ακόμα και ένοπλης σύγκρουσης ανάμεσα τους. Η Μόσχα προτίμησε να επιβάλλει οικονομικές κυρώσεις αντί να εμπλακεί σε μια πολεμική σύγκρουση που θα την έφερνε αντιμέτωπη όχι μόνο με την Τουρκία αλλά όλο το ΝΑΤΟ.
Τον Ιούνιο του 2016 ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρεντζέπ Ταγίπ Ερντογάν ζήτησε επίσημα συγνώμη για την κατάρριψη. Στις 29 του ίδιου μήνα οι πρόεδροι των δύο χωρών μίλησαν και στο τηλέφωνο μεταξύ τους και τις μέρες που ακολούθησαν ήρθησαν όλες σχεδόν οι κυρώσεις, που είχε επιβάλλει η Ρωσία κατά της Τουρκίας. Στις 20 Αυγούστου 2016 η Τουρκία αρνήθηκε να αναγνωρίσει την προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία χαρακτηρίζοντάς την ως «κατοχή».
Παρά αυτή την κίνηση, η Ρωσία στις 28 Αυγούστου ήρε και το τελευταίο μέτρο που υπήρχε σε βάρος της Τουρκίας, που δεν ήταν άλλο από την απαγόρευση των τουριστικών πτήσεων charter προς την χώρα αυτή. Στις 19 Δεκεμβρίου ο πρέσβης της Ρωσίας στην Τουρκία δολοφονείται. Παρά όμως αυτές τις κινήσεις της Άγκυρας, η Μόσχα φαίνεται να επιλέγει να ενισχύσει τους δεσμούς της μαζί της. Δεν είναι εξάλλου τυχαία και η συμφωνία που φαίνεται πως υπάρχει ανάμεσα σε Μόσχα και Άγκυρα για την πώληση στην Τουρκία του αντιαεροπορικού και αντιβαλλιστικού συστήματος S-400 που όπως όλα δείχνουν έκλεισε μέσα στο καλοκαίρι του 2017.
Ο λόγος; Σύμφωνα με διεθνείς αναλυτές πίσω από αυτή την κατάσταση δεν είναι τίποτα άλλο από οικονομικά συμφέροντα που συνδέονται με γεωπολιτικές επιδιώξεις της Μόσχας, που περνούν μέσα από την Μαύρη Θάλασσα.
Οι λόγοι της επαναπροσέγγισης
Σύμφωνα με τον Νίκολας Γκβόσντεβ καθηγητή στο κολλέγιο του Πολεμικού Ναυτικού των ΗΠΑ, η Ρωσία βλέπει την Μαύρη Θάλασσα ως ένα πεδίο από το οποίο περνούν τεράστια οικονομικά της συμφέροντα και για αυτό σε καμιά περίπτωση δεν θα επιθυμούσε όξυνση των σχέσεων με την Τουρκία. Δεν είναι τυχαία όσα συμβαίνουν στην Μαύρη Θάλασσα γράφει ο καθηγητής. Στο πλαίσιο της επιδίωξης και της διασφάλισης αυτών των συμφερόντων, ο Ρώσος πρόεδρος συναντήθηκε τον περασμένο Αύγουστο στο Μπακού με τον πρόεδρο του Ιράν και του Αζερμπαϊτζάν.
Τότε ήταν που έπεσαν οι υπογραφές για την κατασκευή υποδομών που θα εξυπηρετούσαν τον αποκαλούμενο Βόρειο και Νότιο διάδρομο, που θα ενώσει την Ευρώπη και την Νότια Ασία, μέσω Ρωσίας, Αζερμπαϊτζάν και Ιράν. Σκοπός αυτού του διαδρόμου είναι να φέρει στην Μαύρη Θάλασσα πρώτες ύλες και εμπορεύματα.
Την ίδια περίοδο ο Ερντογάν πήγε στην Αγία Πετρούπολη μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα με τη υποψία ότι οι ΗΠΑ ήξεραν ή ακόμα και ότι είχαν στηρίξει την απόπειρα εναντίον του. Τότε ήταν που άλλαξε και η στάση της Τουρκίας στην Συρία ενώ και οι σχέσεις της με την ΕΕ άρχισαν να επιδεινώνονται με τον Ερντογάν να λέει λίγο πολύ ότι υπάρχουν και αλλού «πορτοκαλιές που κάνουν πορτοκάλια» φωτογραφίζοντας την ευρασιατική ένωση ή την συνεργασία της «Σανγκάη 5» αντί της ευρωπαϊκής προοπτικής.
Υψηλής σημασίας για την Τουρκία είναι η ανάδειξή της ως κράτος διέλευσης του φυσικού αερίου και όχι μόνο, που θα εφοδιάζει με ενέργεια την Ευρώπη. Ο αγωγός φυσικού αερίου από το Αζερμπαϊτζάν είναι το πρώτο κομμάτι αλλά αν καταφέρει να εξασφαλίσει τον λεγόμενο Turkish Stream από την Ρωσία και να γίνει σε αυτήν το τερματικό για τα κοιτάσματα «Λεβιάθαν» του Ισραήλ, η Άγκυρα θα γίνει ο ενεργειακός άξονας της Ευρώπης.
Για αυτό ο Ερντογάν ζήτησε συγνώμη από την Ρωσία για το SU-24 και πρότεινε συνεργασία στην Συρία και την επανέναρξη του αγωγού Turkish Stream. Από αυτή την κίνηση Ερντογάν και την ηρεμία στην Μαύρη Θάλασσα κέρδιζε και η Ρωσία καθώς έχει θέσει ως στόχο μέχρι το 2019 να μην περνάνε ρωσικοί υδρογονάνθρακες προς την Ευρώπη μέσα από την Ουκρανία.
Η γεωπολιτική σημασία της Μαύρης Θάλασσας
Για την γεωπολιτική σημασία της περιοχής αυτής έχουν χυθεί τόνοι μελανιού. Ίσως από τους πιο αναλυτικούς είναι ο Βλαντίμιρ Κόλοσοφ, καθηγητής, διδάκτορας γεωγραφικών επιστημών, επικεφαλής του Κέντρου γεωπολιτικών μελετών του Ινστιτούτου Γεωγραφίας της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών. Ο ρώσος αναλυτής γράφει χαρακτηριστικά. «Κομβικό σημείο και σημαντικός διάδρομος διέλευσης ενεργειακών πόρων μεταξύ της Κασπίας, της Ευρώπης, Ασίας και Μέσης ανατολής, αλλά και θέατρο ανεπίλυτων εθνικών διενέξεων, η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας συγκαταλέγεται πια στις περιοχές υψηλής προτεραιότητας στην παγκόσμια οικονομία και πολιτική.
Η Μαύρη θάλασσα, μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, αποτελούσε εσωτερική θάλασσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μετά την εξάπλωση της Ρωσικής αυτοκρατορίας και στη συνέχεια την εδραίωση της ΕΣΣΔ και την γενικότερη επέκτασή της στην περιοχή, το status εξαρτιόταν από την αντιπαράθεσή της Μόσχας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην αρχή και την Τουρκία στη συνέχεια. Με τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου η Τουρκία έγινε μέλος του ΝΑΤΟ, ενώ Ρουμανία και Βουλγαρία εντάχθηκαν στον Οργανισμό του Συμφώνου της Βαρσοβίας, του οποίου ηγείτο η Σοβιετική Ένωση. Αυτή η αντιπαράθεση των δύο πόλων είχε καθιερώσει μια σχετική ισορροπία της γεωπολιτικής κατάστασης. Η περιοχή της Μαύρης θάλασσας ήταν μακριά από το προσκήνιο της διεθνούς πολιτικής».
Μετά την κατάρρευση ωστόσο της Σοβιετικής Ένωσης τα πράγματα άλλαξαν άρδην. Τα τελευταία 27 χρόνια η γεωπολιτική σημασία της Μαύρης Θάλασσας ανέβηκε δραματικά και η κατάσταση περιπλέχθηκε σημαντικά. Νέοι παίχτες εμφανίστηκαν στην γεωπολιτική «σκακιέρα» όπως η Γεωργία και η Ουκρανία. Η Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένης και της Κριμαίας, καταλάμβανε μέχρι πρότινος το 37,5% του μήκους της ακτογραμμής, ενώ η Ρωσία μόνο το 10,9%.
Τα άλλα νέα κράτη, η Μολδαβία, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν, αν και τυπικά δεν έχουν πρόσβαση στη θάλασσα, ιστορικά είναι στενά συνδεδεμένα με τις χώρες της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας και αναμφισβήτητα εντάσσονται σε αυτή. Σύμφωνα με τον Κόλοσοφ, «η παγκοσμιοποίηση έκανε τα όρια της περιοχής της Μ. Θάλασσας λιγότερο διακριτά, και τα διεύρυνε, ενώ προσέλκυσε στα θέματα που την αφορούν μη περιφερειακούς και μη κρατικούς παράγοντες, όπως πολυεθνικές εταιρίες, εθνικά κινήματα και κοινότητες προσφύγων. Το αποτέλεσμα είναι η Μ. Θάλασσα να συγκαταλέγεται τώρα στις περιοχές υψηλής προτεραιότητας στην παγκόσμια οικονομία και πολιτική. Το αντικειμενικό αίτιο αυτής της διαδικασίας είναι η ανακάλυψη πλούσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην Κασπία θάλασσα, στο Καζακστάν και στην Κεντρική Ασία.
Το έδαφος της περιοχής διαπερνά σήμερα ένας σημαντικός διάδρομος διέλευσης ενεργειακών πόρων μεταξύ της περιοχής της Κασπίας, της Ευρώπης και άλλων περιοχών του κόσμου, γεγονός που επιτρέπει να γίνει λόγος για τη διαμόρφωση μιας ενιαίας περιοχής την οποία συνθέτουν Κασπία και Μαύρη Θάλασσα. Το Καζακστάν, οι χώρες της Κεντρικής Ασίας και η Κίνα, εμπλέκονται όλο και περισσότερο στα τεκταινόμενα στη συγκεκριμένη περιοχή.
Τα σύνορα της Μ. Θάλασσας είναι ένα προϊόν πολιτικών ζυμώσεων. Η εμφάνιση τέτοιων περιοχών είναι επίσης αναμφίβολα το αποτέλεσμα της ενίσχυσης των πολύπλευρων σχέσεων μεταξύ μιας ομάδας χωρών που συνορεύουν μεταξύ τους ή τις συνδέει ο θαλάσσιος χώρος. Η διαμόρφωση των σχέσεων συχνά προηγείται της εντατικοποίησης του πολιτικού διαλόγου ή της εδραίωσης του επίσημου στάτους της εκάστοτε περιοχής».
