Πριν από λίγα χρόνια, η Ευρωπαϊκή Ένωση φαινόταν ότι είναι ένας δημοκρατικός μονόλιθος. Σήμερα διέρχεται μια σοβαρή κρίση αξιών. Και όπως υπογράμμισε ο Juncker στην ομιλία του για την κατάσταση της Ένωσης, οι αξίες που υποστηρίζουν την δημοκρατία της ΕΕ δεν είναι δεδομένες, απαιτούν δέσμευση. Για πρώτη φορά στην ιστορία, η Κομισιόν εξετάζει το ενδεχόμενο ενεργοποίησης του Άρθρου 7 της Συνθήκης της ΕΕ εναντίον ενός κράτους-μέλους της- της Πολωνίας. Το ίδιο μέτρο εξετάζεται επίσης και σε σχέση με την Ουγγαρία.
Ωστόσο, η κρίση φτάνει πέρα από αυτές τις δύο χώρες. Στην πραγματικότητα, είναι μια παγκόσμια τάση, την οποία η σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι εξοπλισμένη να αντιμετωπίσει. Αυτό το φαινόμενο θα πρέπει να εξεταστεί ως άμεση προτεραιότητα για την ΕΕ -σε ισότιμη βάση με τις προκλήσεις που συνδέονται με τη μετανάστευση ή την ασφάλεια. Ένα σύμπτωμα είναι η αυξημένη δημοτικότητα που απολαμβάνουν οι πολιτικές ομάδες που παραβιάζουν τις θεμελιώδεις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας: ήταν στα πρόθυρα εκλογικής νίκης στη Γαλλία, στην Ολλανδία και στην Αυστρία.
Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι ισχυρότερες αρνητικές απόψεις αναφορικά με τις ευρωπαϊκές αξίες, παρατηρούνται μεταξύ των νεότερων πολιτών της Ένωσης. Για παράδειγμα, το 42% των Πολωνών και Γάλλων -και το 45% των Ιταλών- πολιτών ηλικίας 16-26, δεν πιστεύει ότι η δημοκρατία είναι η καλύτερη μορφή διακυβέρνησης. Αυτό δεν ακούγεται καλό για το μέλλον.
Η κρίση αξιών θέτει υπό αμφισβήτηση όλα τα στοιχεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Το παράδειγμα της Πολωνίας και της Ουγγαρίας αποδεικνύει ότι μια χώρα που υπονομεύει τις ευρωπαϊκές αξίες, χάνει την ικανότητά της να επικοινωνεί με την υπόλοιπη Ένωση, όχι μόνο σε ζητήματα κανόνων αλλά επίσης και σε άλλους τομείς συνεργασίας. Για αυτό είναι αναγκαίο να χειριστούμε το πρόβλημα των κοινών αξιών πολύ σοβαρά και να λάβουμε τα κατάλληλα μέτρα το συντομότερο δυνατό.
Η πολιτική αξιών
Η πολιτική αξιών της ΕΕ έχει εδώ και χρόνια εστιάσει στην εξαγωγή των ευρωπαϊκών προτύπων, και αυτό παραμένει. Μικρή προσοχή έχει δοθεί στην ενίσχυση και στην εδραίωση αυτών των αξιών στην ίδια την Ένωση. Μια ενεργή πολιτική βασισμένη σε αυστηρούς όρους που προάγει τις αξίες της ΕΕ, ουσιαστικά λήγει τη στιγμή που μια χώρα εντάσσεται στην Ένωση. Σε αυτόν τον τομέα η ΕΕ έχει στη διάθεσή της μόνο το άρθρο 7 της TFEU. Μετά από μία περίπλοκη διαδικασία που απαιτεί, σε συγκεκριμένο στάδιο, τη συναίνεση από τα κράτη-μέλη, αυτή επιτρέπει την επιβολή κυρώσεων.
Στο πλαίσιο των εργασιών σχετικά με το νέο δημοσιονομικό πλαίσιο, έχουν επίσης υπάρξει συζητήσεις για τη διανομή των ευρωπαϊκών κεφαλαίων που συνδέονται με την κατάσταση του κράτους δικαίου σε μεμονωμένα κράτη-μέλη. Εάν αυτές οι λύσεις τελικά εφαρμοστούν, θα εξυπηρετήσουν μια κατασταλτική και προληπτική λειτουργία. Ωστόσο δεν θα βοηθήσουν στην προώθηση θεμελιωδών αξιών, καθώς η εμπειρία έχει διδάξει ότι η “καταναγκαστική δημοκρατία” είναι μάλλον αναποτελεσματική. Από αυτή την άποψη είναι πολύ πιο αποτελεσματικό να δοθεί έμφαση σε θετικά μέτρα. Αυτά ωστόσο μπορούν να εφαρμοστούν μόνο από πάνω προς τα κάτω -εάν η κοινωνική εμπλοκή πρόκειται να είναι αυθεντική, πρέπει και να επλέκει τους πολίτες της Ένωσης.
Η τρέχουσα οικονομική δέσμευση από την ΕΕ
Δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι οι πολίτες αναγνωρίζουν όλο και περισσότερο τις αξίες της ΕΕ και τις διαδίδουν ενεργά σε καθαρά εθελοντική βάση. Όλες οι κοινωνικές συμπεριφορές και αξίες απαιτούν καλά οργανωμένη προώθηση, η οποία με τη σειρά της απαιτεί μεγάλες οικονομικές δαπάνες. Οι εξωτερικοί αντίπαλοι της ΕΕ και οι εσωτερικοί αντίπαλοι της δημοκρατίας, το γνωρίζουν καλά αυτό και επενδύουν πολύ μεγάλα ποσά για να προωθήσουν το μήνυμά τους. Στην περίπτωση της Ουγγαρίας και της Πολωνίας δεν είναι τυχαίο ότι οι παραβιάσεις του κράτους δικαίου από την κυβέρνηση έρχονται μαζί με τις περικοπές των δημόσιων δαπανών για αστικές πρωτοβουλίες που προασπίζουν το κράτος δικαίου και έχουν κοινές ευρωπαϊκές αξίες.
Οι οικονομικοί μηχανισμοί της ΕΕ που στόχο έχουν την υποστήριξη φιλοδημοκρατικών αστικών κινημάτων τα οποία υπάρχουν ήδη, σχεδόν αποκλειστικά απευθύνονται σε τρίτες χώρες. Τα κεφάλαια για δράσεις εντός της ΕΕ είναι πολύ μικρότερα και αντιμετωπίζουν το ζήτημα των αξιών και του κράτους δικαίου επιλεκτικά και έμμεσα. Συνεπεία αυτού, είμαστε αντιμέτωποι με την παράλογη κατάσταση όπου είναι πολύ πιο δύσκολο για τους φιλό-δημοκρατικούς οργανισμούς να κερδίσουν χρηματοδότηση από τον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό για να υπερασπιστούν τις ευρωπαϊκές αξίες στις χώρες τους, από το να προάγουν τις ίδιες αξίες στην Τυνησία, στη Λευκορωσία ή στην Ουκρανία.
Νέα χρηματοοικονομικά μέσα
Στο πλαίσιο των εργασιών της για το νέο προϋπολογισμό, η ΕΕ θα πρέπει σοβαρά να εξετάσει την δημιουργία νέων οικονομικών μηχανισμών για την στήριξη των αστικών πρωτοβουλιών με στόχο την προώθηση και ενίσχυση των ευρωπαϊκών, δημοκρατικών αξιών στα κράτη-μέλη. Αυτό θα απαιτούσε την μεταρρύθμιση και τον καλύτερο συντονισμό των υφιστάμενων μέσων ή/και τη δημιουργία νέων, εξατομικευμένων, για παράδειγμα ενός μέσουν ευρωπαϊκών αξιών.
Ανεξαρτήτως από τι μορφή θα μπορούσαν τελικά να λάβουν, η οικονομική πλευρά μιας πολιτικής ευρωπαϊκών αξιών θα πρέπει να έχει ορισμένα χαρακτηριστικά:
1. Κεφάλαια που στόχο έχουν να προωθήσουν τις ευρωπαϊκές αξίες θα πρέπει να διανέμονται ανεξαρτήτως των κυβερνήσεων και να χορηγούνται πάνω από όλα σε οργανώσεις πολιτών σε μεμονωμένες χώρες, παρά σε δίκτυα διακρατικής οργάνωσης.
2. Οι ουσιαστικές προτεραιότητες του μέσου θα πρέπει να είναι το αντικείμενο των διαβουλεύσεων. Ωστόσο, είναι ήδη εφικτό να περιγράψουμε τους κύριους τομείς παρέμβασης:
κινητοποίηση των πολιτών της ΕΕ για την τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των αρχών του κράτους δικαίου
την προώθηση του διαλόγου για πολιτικές, θρησκευτικές και άλλες διαιρέσεις
τον σεβασμό των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, την καταπολέμηση των διακρίσεων
την αντιμετώπιση του εξτρεμισμού και του ριζοσπαστισμού
την αύξηση της πρόσβασης που έχουν οι πολίτες της ΕΕ σε αξιόπιστες πληροφορίες που δεν έχουν χειραγωγηθεί πολιτικά και εμπορικό
την καταπολέμηση της χρήσης βίας, συγκεκριμένα με την υποστήριξη των εποπτικών αρχών.
Η δημιουργία νέων ευρωπαϊκών χρηματοδοτικών μέσων ή η ενίσχυση όσων ήδη υπάρχουν, θα επιτρέψει στους πολίτες να ενεργήσουν αποτελεσματικά στις χώρες τους για την προώθηση και υπεράσπιση των αξιών που περιγράφονται στο Άρθρο 2 της TFEU. Θα ήταν ένα σαφές και θετικό σημάδι ότι η ένωση και οι δομές της αισθάνονται αλληλεγγύη για τις κοινωνίες των κρατών-μελών και είναι αποφασισμένες να υποστηρίξουν τους πολίτες που μοιράζονται βασικές ευρωπαϊκές αξίες. Θα βοηθούσε “επί τόπου” να εξουδετερωθούν οι δευτερογενείς επιπτώσεις των αντί-δημοκρατικών εξελίξεων και θα ήταν συμπληρωματικό στον μηχανισμό κυρώσεων που βασίζεται στο Άρθρο 7 της TFEU.
