Το Α και Ω του Ευρωπαϊκού Δικαίου, του Γιάννη Παπαδημητρίου*
Λίγα λόγια για το «Ευρωλεξικό»
Το «Ευρωλεξικό» παρουσιάζει εν συντομία τις κύριες έννοιες της Ε.Ε. και τις πιο σημαντικές αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Πρόκειται για μία online, ανανεωμένη, και όσο γίνεται πιο περιληπτική έκδοση του αναλυτικού «Ευρωλεξικού», που είχε κυκλοφορήσει το 2008 σε έκδοση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Προσωπικά δεν μπορώ παρά να αισθάνομαι θερμός υποστηρικτής της Ευρώπης γιατί η προσωπική μου διαδρομή οφείλεται σε ευκαιρίες μόρφωσης και επαγγελματικής εξέλιξης, οι οποίες δεν θα υπήρχαν σε μία Ευρώπη με κλειστά σύνορα. Ελπίζω ότι το «Ευρωλεξικό» θα αποτελέσει χρήσιμη βοήθεια για συναδέλφους δημοσιογράφους, για φοιτητές, για όλους τους πολίτες που ενδιαφέρονται για την Ευρώπη. Σε αυτή την ανανεωμένη έκδοση περιλαμβάνονται και νέα νέα λήμματα, όπως ο Κανονισμός του Δουβλίνου και η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου στην υπόθεση Dano.
*Ο Γιάννης Παπαδημητρίου είναι νομικός και δημοσιογράφος στη Deutsche Welle. Απόφοιτος της Γερμανικής Σχολής Αθηνών και της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Βόννης. Εργάστηκε για πολλά χρόνια στη γερμανική τηλεόραση ως παρουσιαστής, δημοσιογράφος και παραγωγός ενημερωτικών εκπομπών. Το 2016 τιμήθηκε με το δημοσιογραφικό βραβείο της Εταιρείας Νοτιοανατολικής Ευρώπης (Südosteuropa-Gesellschaft) στο Μόναχο για την κάλυψη της κρίσης χρέους στην Ελλάδα και την ευρωζώνη.
Πρώτο μέρος: Α – Ε
Αιτιολογημένη γνώμη – Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής
«Αιτιολογημένη γνώμη» Νομικό μέτρο που λαμβάνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Κομισιόν) απέναντι σε ένα κράτος- μέλος που θεωρεί ότι παραβιάζει το κοινοτικό δίκαιο. Η Επιτροπή εκθέτει τα νομικά επιχειρήματά της και δίνει προθεσμία στην εγκαλούμενη χώρα για να λάβει μέτρα, απειλώντας με προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.
Απόφαση Νομική πράξη με συγκεκριμένο αποδέκτη, π.χ. ένα πρόστιμο σε ιδιωτική επιχείρηση για παράβαση της κοινοτικής νομοθεσίας περί ανταγωνισμού. Εκδίδεται κατά κύριο λόγο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Αρχή της αλληλεγγύης Αμοιβαία υποχρέωση συμπαράστασης ανάμεσα στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. Κατοχυρώνεται στο προοίμιο της Συνθήκης του Μάαστριχτ.
Αρχή της αμοιβαίας αναγνώρισης Θεμελιώδης αρχή της εσωτερικής αγοράς, σύμφωνα με την οποία τα προϊόντα που παράγονται νόμιμα και διακινούνται ελεύθερα σε ένα κράτος- μέλος, πρέπει να κυκλοφορούν εξίσου ελεύθερα σε όλη την Ε.Ε. Επίσης αναγνωρίζονται αμοιβαία οι τίτλοι σπουδών και τα επαγγελματικά προσόντα.
Αρχή της μη διάκρισης Θεμελιώδης αρχή του ευρωπαϊκού δικαίου: Απαγορεύεται κάθε διάκριση, άμεση ή έμμεση, με βάση την ιθαγένεια, π.χ. σε θέματα ιδιοκτησίας, φορολόγησης, επαγγελματικής κατάρτισης.
Βέτο Το δικαίωμα κάθε κράτους- μέλους να μπλοκάρει μία απόφαση που θίγει ζωτικά εθνικά του συμφέροντα. Ισχύει μόνο για τις αποφάσεις που λαμβάνονται με ομοφωνία.
«Βιοπατέντα» Στην απόφαση αυτή, σε μία εξαιρετικά δύσκολη στάθμιση έννομων αγαθών, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αναγνωρίζει την «προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας» ως θεμελιώδες δικαίωμα σε επίπεδο ΕΕ. Ωστόσο απορρίπτει την προσφυγή της Ολλανδίας, που ζητούσε ακύρωση οδηγίας του 1988 σχετικά με την έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων μέσω του δικαίου περί διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας.
«Βλασσοπούλου» Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο κρίνει ότι ένας δικηγόρος που έχει άδεια άσκησης επαγγέλματος σε ένα κράτος-μέλος, μπορεί να διεκδικήσει αντίστοιχο επαγγελματικό τίτλο σε κάθε άλλο κράτος- μέλος. Κατά κανόνα όλες οι χώρες πρέπει να αναγνωρίζουν τα επαγγελματικά προσόντα που αποκτήθηκαν στην Ε.Ε., αλλά μπορούν, υπό προϋποθέσεις, να απαιτούν πρόσθετα ειδικά προσόντα. Αφορμή για την απόφαση ήταν η προσπάθεια της ελληνίδας δικηγόρου Ειρήνης Βλασσοπούλου να αποκτήσει άδεια άσκησης επαγγέλματος και στη Γερμανία.
Γενικός Εισαγγελέας Ανεξάρτητος δικαστικός λειτουργός, ο οποίος εισηγείται αποφάσεις στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Η πρότασή του δεν δεσμεύει τους δικαστές, αλλά στην πράξη γίνεται αποδεκτή στο 80% των υποθέσεων.
Γιούρογκρουπ (Eurogroup) Σύνοδος των υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών της Ευρωζώνης. Δεν είναι επίσημο όργανο της Ε.Ε. Συγκαλείται την παραμονή αντίστοιχης συνάντησης των υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών από όλη την Ε.Ε. (Ecofin). Τον Οκτώβριο του 2008 έγινε η πρώτη Σύνοδος Κορυφής του Γιούρογκρουπ με ζητούμενο την αντιμετώπιση διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης.
Γιούροπολ (Europol) Ευρωπαϊκή Αστυνομική Υπηρεσία με έδρα τη Χάγη της Ολλανδίας. Συντονίζει τη συνεργασία των εθνικών αστυνομικών αρχών για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και της εγκληματικότητας.
Γιούροτζαστ (Eurojust) Ευρωπαϊκή Μονάδα Δικαστικής Συνεργασίας με έδρα τη Χάγη. Ιδρύθηκε το 2002 και συντονίζει τη συνεργασία των εθνικών εισαγγελικών αρχών για την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος.
«Δεσπόζουσα θέση» Μία επιχείρηση κατέχει «δεσπόζουσα θέση», εάν π.χ. έχει πολύ μεγάλο μερίδιο αγοράς ή προνομιακή πρόσβαση σε πρώτες ύλες. Η κατάχρηση «δεσπόζουσας θέσης» παραβιάζει την κοινοτική νομοθεσία περί ανταγωνισμού και τιμωρείται με πρόστιμο από την Κομισιόν ή από την εθνική Αρχή Ανταγωνισμού.
Διαβούλευση Νομοθετική διαδικασία, στην οποία το Συμβούλιο Υπουργών αποφασίζει μετά από πρόταση της Επιτροπής και απλή διαβούλευση με το Κοινοβούλιο, χωρίς να δεσμεύεται από τη γνωμοδότηση των ευρωβουλευτών. Είναι η παλαιότερη μορφή νομοθετικής διαδικασίας, από την εποχή που το Κοινοβούλιο δεν είχε ουσιαστικές αρμοδιότητες. Σήμερα αποτελεί πλέον εξαίρεση.
Διαδικασία της Βαρκελώνης Πολιτική συνεργασίας της Ε.Ε. με τις χώρες της νότιας λεκάνης της Μεσογείου, με στόχο τον πολιτικό διάλογο και την οικονομική συνεργασία. ΄Αρχισε το 1995 με τη «Διακήρυξη της Βαρκελώνης».
Διαδικασία της Μπολόνια Πολιτική εναρμόνισης των εθνικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων με στόχο έναν ενιαίο ευρωπαϊκό χώρο ανώτατης εκπαίδευσης. ΄Αρχισε το 1999 με τη «Διακήρυξη της Μπολόνια» και προβλέπει προγράμματα σπουδών με παρεμφερή δομή (Bachelor και Master), και ποιοτικό έλεγχο με ενιαία κριτήρια αξιολόγησης..
Διαρθρωτικά ταμεία Εργαλείο χρηματοδότησης για τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες της Ε.Ε. Πρόκειται κυρίως για το Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και το Κοινωνικό Ταμείο. Στην περιόδο 2014-2020 προσφέρουν ενισχύσεις συνολικού ύψους 325 δις €. Για την αξιοποίησή τους απαιτείται συγχρηματοδότηση από εθνικούς πόρους.
Ενισχυμένη συνεργασία Η δυνατότητα που δίνεται, βάσει των συνθηκών, σε έναν περιορισμένο αριθμό κρατών-μελών, να προχωρήσει πιο γρήγορα σε συγκεκριμένους τομείς της ευρωπαϊκής ενοποίησης, παίρνοντας αποφάσεις, τις οποίες οι άλλες χώρες δεν θέλουν ακόμα να υιοθετήσουν. Πολλοί φοβούνται ότι αυτή η τακτική οδηγεί σε μία «Ευρώπη πολλών ταχυτήτων». ΄Αλλοι τη θεωρούν απαραίτητη, με δεδομένη τη δυσκολία ομοφωνίας στην Ε.Ε. των 27.
Επικουρικότητα Βασική αρχή που θεσπίζεται στη Συνθήκη του Μάαστριχτ: η Κοινότητα αναλαμβάνει δράση «επικουρικά», δηλαδή μόνο εφόσον αυτή η δράση δεν μπορεί να υλοποιηθεί από τα ίδια τα κράτη-μέλη. ΄Ετσι αναγνωρίζεται η εθνική κυριαρχία και διασφαλίζεται η λήψη αποφάσεων κοντά στον πολίτη.
Επιτροπή Περιφερειών Συμβουλευτικό όργανο με έδρα τις Βρυξέλλες, στο οποίο συμμετέχουν αιρετά μέλη τοπικών αρχών από όλη την Ευρώπη. Εκφράζει τα ιδιαίτερα συμφέροντα των περιφερειών σε νομοθετικές προτάσεις της Κομισιόν, αλλά μπορεί να εκδώσει γνωμοδότηση και με δική του πρωτοβουλία.
«Εποικοδομητική αποχή» Αυτοεξαίρεση μίας χώρας- μέλους από μία απόφαση των 27 η οποία ωστόσο θεωρείται ότι λαμβάνεται ομόφωνα. Και αυτό γιατί όποιος «απέχει εποικοδομητικά», διαχωρίζει μεν τη θέση του, αλλά θεωρείται ότι δεν ανατρέπει την απόφαση, όπως θα γινόταν εάν την καταψήφιζε.
Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Commission) Η «κυβέρνηση» της Ε.Ε. Είναι η κινητήρια δύναμη της ευρωπαϊκής ενοποίησης, γιατί διαθέτει το αποκλειστικό δικαίωμα πρωτοβουλίας για την ψήφιση νέας νομοθεσίας, μετά από δημόσια διαβούλευση. Στις αρμοδιότητές της περιλαμβάνεται η διαπραγμάτευση εμπορικών συμφωνιών. Ως «θεματοφύλακας των συνθηκών» ελέγχει την ορθή εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου στα κράτη-μέλη με δικαίωμα προσφυγής στο Ευρωπαϊκό δικαστήριο. .
Ευρωπαϊκή ιθαγένεια Ιδιότητα του «πολίτη της Ε.Ε.» Δεν υποκαθιστά, αλλά απλώς συμπληρώνει την εθνική ιθαγένεια. Ωστόσο θεμελιώνει νέα δικαιώματα, όπως το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι στις ευρωπαϊκές και δημοτικές εκλογές σε όλη την Ε.Ε., καθώς και το δικαίωμα προσφυγής στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή.
Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Ανεξάρτητο θεσμικό όργανο με έδρα τη Φραγκφούρτη. Κύρια αποστολή του είναι ο έλεγχος του πληθωρισμού, κυρίως μέσω της πολιτικής επιτοκίων.
Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) Η Συνθήκη της Λισσαβώνας προβλέπει την προσχώρηση της ΕΕ στην ΕΣΔΑ με στόχο την πλήρη διαφύλαξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, από κοινού με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στο Στρασβούργο. Ωστόσο το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, με υπόμνημά του το 2014, κρίνει «μη συμβατό» με τις συνθήκες το προβλεπόμενο νομικό πλαίσιο, με αποτέλεσμα να θεωρείται απίθανη η προσχώρηση της ΕΕ στην ΕΣΔΑ στο άμεσο μέλλον.
Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιοδοτικό όργανο της Ε.Ε. με έδρα το Λουξεμβούργο. Φροντίζει για την ενιαία ερμηνεία και εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου σε όλα τα κράτη-μέλη.
Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο Ελεγκτικό όργανο με έδρα το Λουξεμβούργο. Επιβλέπει τη νομιμότητα, αλλά και την κανονικότητα των εσόδων και των δαπανών του κοινοτικού προϋπολογισμού. Παράδειγμα: μία γέφυρα που δεν οδηγεί πουθενά μπορεί να έχει κατασκευαστεί χωρίς παρατυπίες, αλλά δεν αποτελεί δείγμα χρηστής διαχείρισης. Το Ελεγκτικό Συνέδριο δεν είναι δικαστήριο˙ το μεγαλύτερο μέσο πίεσης που διαθέτει είναι η δημοσιότητα.
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Νομοθετικό όργανο της Ε.Ε. και φωνή των Ευρωπαίων πολιτών με έδρα το Στρασβούργο. Σήμερα έχει 751 ευρωβουλευτές, οι οποίοι εκλέγονται απευθείας από τους πολίτες από το 1979. Η Συνθήκη της Λισσαβώνας έχει μειώσει τον αριθμό των ευρωβουλευτών, αλλά ενισχύει σημαντικά τις αρμοδιότητές τους.
Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Χρηματοδοτεί επενδύσεις σε επαγγελματική κατάρτιση και ανθρώπινους πόρους. Στοχεύει στην καταπολέμηση της ανεργίας και της φτώχειας, στη βελτίωση της επαγγελματικής κατάρτισης και στη διευκόλυνση της κινητικότητας των εργαζομένων. Ιδρύθηκε το 1957 με τη Συνθήκη της Ρώμης και είναι το παλαιότερο διαρθρωτικό ταμείο της Ε.Ε.
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Κύριο πολιτικό όργανο της Ε.Ε. Αποτελείται από τους ηγέτες όλων των κρατών-μελών και τον Πρόεδρο της Επιτροπής. Συνεδριάζει τουλάχιστον δύο φορές τον χρόνο για να καθορίσει τους γενικούς πολιτικούς προσανατολισμούς της Ε.Ε.
Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής Ο Ευρωπαίος «Συνήγορος του πολίτη» με έδρα το Στρασβούργο. Εξετάζει καταγγελίες για κακοδιοίκηση από όργανα της Ε.Ε., όχι όμως και από την εθνική δημόσια διοίκηση των κρατών-μελών. Δεν επιβάλλει κυρώσεις, αλλά επιδιώκει φιλικό διακανονισμό.
Δεύτερο μέρος:
«Ζου και Τσεν» Στην υπόθεση αυτή το Ευρωπαϊκό δικαστήριο απεφάνθη ότι η χορήγηση άδειας παραμονής δεν εξαρτάται από τις ιδιαίτερες συνθήκες υπό τις οποίες αποκτήθηκε η υπηκοότητα ενός κράτους-μέλους. Αντικείμενο της προσφυγής ήταν η προσπάθεια της Αν Λαβέτ Τσεν από την Κίνα να εξασφαλίσει άδεια παραμονής στο Ηνωμένο Βασίλειο για την κόρη της, την οποία έφερε στον κόσμο στο Μπέλφαστ της Βόρειας Ιρλανδίας ώστε να λάβει ιρλανδική υπηκοότητα, χωρίς όμως να μπορει στη συνέχεια να αποκτήσει και τη βρετανική ή την κινεζική υπηκοότητα.
«΄Ιδιοι πόροι» Κονδύλια για τη χρηματοδότηση της Ε.Ε. από δασμούς, από τον ΦΠΑ και ένα ποσοστό επί του ΑΕΠ των κρατών-μελών. Μέχρι το 1970 η χρηματοδότηση γινόταν από εθνικές εισφορές. Ο μηχανισμός «ιδίων πόρων» επιτρέπει στην Κοινότητα να προγραμματίζει μακροχρόνια, χωρίς να εξαρτάται από τις ευμετάβλητες ισορροπίες δυνάμεων στο Συμβούλιο Υπουργών.
Κανονισμός Νομοθετική πράξη με άμεση νομική ισχύ. Παράδειγμα: ο Κανονισμός 2371/2002 για μία κοινοτική πολιτική αλιείας. Εκδίδεται από το Συμβούλιο, κατά κανόνα σε συνεργασία με το Κοινοβούλιο.
Κανονισμός του Δουβλίνου Από το 1990 ρυθμίζει τη διαδικασία για παροχή ασύλου στην ΕΕ. Βασική αρχή είναι ότι η αίτηση υποβάλλεται και διεκπεραιώνεται στην πρώτη χώρα εισόδου του ενδιαφερόμενου στην Ευρώπη. Στόχος: να αποφευχθεί η κατάχρηση του συστήματος με ταυτόχρονη υποβολή αιτήσεων σε περισσότερες χώρες. Λόγω της επιβάρυνσης χωρών όπως η Ελλάδα και η Ιταλία από τις αυξημένες προσφυγικές ροές, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξετάζει την αναθεώρηση του Κανονισμού.
ΚΑΠ Κοινή Αγροτική Πολιτική (ή και «Κοινή Γεωργική Πολιτική»). Από το 1958 επιδοτεί τους παραγωγούς για να εξασφαλίσει την αυτάρκεια της Ευρώπης σε τρόφιμα και την προστασία του αγροτικού εισοδήματος. Τα τελευταία χρόνια εστιάζει και στην περιβαλλοντική συμβατότητα της παραγωγής. Οι αγροτικές ενισχύσεις βαίνουν μειούμενες, αλλά εξακολουθούν να υπερβαίνουν το 40% του κοινοτικού προϋπολογισμού.
Κασίς ντε Ντιζόν («Cassis de Dijon») Απόφαση-ορόσημο, με την οποία το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο κατοχύρωσε την «αρχή της αμοιβαίας αναγνώρισης». Η σχετική προσφυγή είχε γίνει μετά την άρνηση της Γερμανίας να επιτρέψει την εισαγωγή του γαλλικού λικέρ Cassis de Dijon που περιέχει 15-20 % οινόπνευμα, με την αιτιολογία ότι η γερμανική νομοθεσία δεν αναγνωρίζει ως «λικέρ» ένα ποτό με λιγότερο από 25% αλκοόλ.
ΚΕΠΠΑ Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας. Οι βασικές αρχές της καθορίζονται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και οι σχετικές αποφάσεις λαμβάνονται με ομοφωνία («δεύτερος πυλώνας»). Η Κομισιόν δεν υποβάλλει προτάσεις για θέματα ΚΕΠΠΑ.
Κοινοτικό κεκτημένο (Acquis communautaire) Το σύνολο των νόμων, αρχών και πρακτικών που διέπουν τη λειτουργία της Ε.Ε., συμπεριλαμβανομένων των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Η αποδοχή του είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ένταξη μίας χώρας στην Ε.Ε.
ΚΟΡΕΠΕΡ (Coreper) Επιτροπή Μονίμων Αντιπροσώπων από όλα τα κράτη- μέλη. Συνεδριάζει στις Βρυξέλλες, προετοιμάζοντας τις αποφάσεις του Συμβουλίου Υπουργών.
«Κόστα» (Costa/ENEL) Ιστορική απόφαση, στην οποία το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο τόνισε με έμφαση ότι το κοινοτικό δίκαιο υπερέχει του εθνικού δικαίου. Αφορμή για την απόφαση ήταν η προσφυγή ιταλού επιχειρηματία, ο οποίος υποστήριζε ότι ο νόμος του 1962 για την κρατικοποίηση της παραγωγής ηλεκτρισμού στην Ιταλία μέσω της εταιρείας ENEL ήταν αντίθετος με τη Συνθήκη ΕΟΚ.
Κρατική ενίσχυση Στήριξη μίας επιχείρησης με δημόσιους πόρους, που νοθεύει τον ανταγωνισμό. Κατά κανόνα απαγορεύεται, εκτός αν δικαιολογείται για μία μεταβατική περίοδο, για ένα πρόγραμμα αναδιάρθρωσης ή για λόγους γενικότερης οικονομικής ανάπτυξης. Ενίσχυση δεν θεωρείται μόνο η απευθείας χρηματοδότηση, αλλά και κάθε άλλη διευκόλυνση, π.χ. φοροαπαλλαγές, εγγυήσεις κ.α.
Κριτήρια Κοπεγχάγης Κριτήρια για την ένταξη νέων χωρών στην ΕΕ, που συμφωνήθηκαν στη Σύνοδο Κορυφής της Κοπεγχάγης το 1993. Πρόκειται για το πολιτικό κριτήριο (δημοκρατία, ανθρώπινα δικαιώματα) το οικονομικό κριτήριο (οικονομία της αγοράς) και το κριτήριο του «κοινοτικούκεκτημένου» (αποδοχή της κοινοτικής νομοθεσίας)
Λευκή Βίβλος Επίσημη πρόταση της Επιτροπής για μία μελλοντική πολιτική της Ε.Ε. Παράδειγμα: η Λευκή Βίβλος για την εσωτερική αγορά, που είχε προταθεί το 1985 και περιείχε 282 νομοθετικά μέτρα για την ολοκλήρωσή της μέχρι το 1992. Τελευταίο παράδειγμα: η Λευκή Βίβλος με πέντε σενάρια για το μέλλον της Ευρώπης.
«Μέτρα ισοδύναμου αποτελέσματος» Εθνικά μέτρα που εμποδίζουν το ελεύθερο εμπόριο στην Ε.Ε. Μπορεί να μην αποκαλούνται «δασμοί», αλλά στην πράξη έχουν ισοδύναμο αποτέλεσμα, γι αυτό απαγορεύονται από το κοινοτικό δίκαιο. Παράδειγμα: περιορισμοί στη συσκευασία των προϊόντων ή επιβολή τελών για λόγους στατιστικής.
«Μπόσμαν» Στην υπόθεση αυτή το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αποφάσισε ότι τα «έξοδα μετεγγραφής» που απαιτούσαν οι ποδοσφαιρικές ομάδες για τη μετακίνηση παικτών σε άλλη ομάδα αντίκεινται στο κοινοτικό δίκαιο. Αφορμή ήταν η προσφυγή του Βέλγου Μπόσμαν, ο οποίος ήθελε να πάρει μετεγγραφή από την ποδοσφαιρική ομάδα RC Liège.
Μπρέξιτ (Brexit) Η επικείμενη αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ μετά από σχετικό δημοψήφισμα (τον Ιούνιο του 2016) και με βάση το άρθρο 50 της ΣυνθΕΕ. Η έξοδος από την ΕΕ προβλέπεται για πρώτη φορά στη Συνθήκη της Λισσαβώνας και προϋποθέτει την ενεργοποίηση του άρθρου 50, καθώς και σχετική διαπραγμάτευση δύο ετών, η οποία μπορεί να παραταθεί μετά από αίτημα της ενδιαφερόμενης χώρας και με ομόφωνη απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου.
«Ντάνο» Με αυτή την απόφαση το Ευρωπαϊκό δικαστήριο θέτει για πρώτη φορά περιορισμούς για τη χορήγηση κοινωνικών επιδομάτων σε υπηκόους άλλων κρατών-μελών της ΕΕ. Αφορμή ήταν το αίτημα της Ρουμάνας Ελιζαμπέτα Ντάνο να λάβει επίδομα πρόνοιας στη Γερμανία, χωρίς να έχει εργαστεί στη χώρα αυτή. Το Δικαστήριο έκρινε ότι ένα κράτος-μέλος μπορεί να αρνηθεί την καταβολή επιδόματος σε άτομο που αποδεδειγμένα έχει εισέλθει στη χώρα με «αποκλειστικό σκοπό» να διεκδικήσει κοινωνικά επιδόματα και όχι να αναζητήσει εργασία.
Οδηγία Δεσμευτική νομοθετική πράξη. Εκδίδεται από το Συμβούλιο (σε συνεργασία με το Κοινοβούλιο, εφόσον πρόκειται για «διαδικασία συναπόφασης»). Σε αντίθεση με τον κανονισμό η οδηγία ορίζει απλώς έναν γενικό στόχο δράσης. Τα κράτη- μέλη είναι ελεύθερα να αποφασίσουν με ποιον τρόπο θα τον επιτύχουν.
Οδηγία Μπόλκεσταϊν Οδηγίας για την απελευθέρωση της διασυνοριακής παροχής υπηρεσιών, που είχε προτείνει το 2004 ο τότε ολλανδός Επίτροπος Φριτς Μπόλκεσταϊν. Προέβλεπε αμοιβή με βάση τη συλλογική συλλογική σύμβαση στη «χώρα προέλευσης», όπου διαμένει ο πάροχος της υπηρεσίας. Παράδειγμα: ένας πολωνός υδραυλικός θα εργαζόταν στη Γερμανία με «πολωνικές τιμές». Το σχέδιο προκάλεσε αντιδράσεις και τελικά η οδηγία εγκρίθηκε το 2006 χωρίς να κατοχυρώνει την «αρχή της χώρας προέλευσης».
Οδηγία REACH Νομοθεσία- πλαίσιο για την καταγραφή, αξιολόγηση και αδειοδότηση των χημικών ουσιών με στόχο την προστασία της δημόσιας υγείας. Ισχύει από τον Ιούνιο του 2007. Για πρώτη φορά η νέα νομοθεσία αναθέτει στη χημική βιομηχανία το βάρος της απόδειξης για την ασφάλεια των προϊόντων της.
Ομοφωνία Λήψη αποφάσεων με συμφωνία όλων των χωρών- μελών. Είναι ο κανόνας στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, αν και προβλέπονται εξαιρέσεις. Στο Συμβούλιο Υπουργών ισχύει κυρίως για θέματα εξωτερικής, φορολογικής, βιομηχανικής και κοινωνικής πολιτικής.
΄Οπτιν ΄Αουτ (Opting out) Δυνατότητα αυτοεξαίρεσης από μεμονωμένες πολιτικές. Παράδειγμα: η Δανία έχει εξαιρεθεί από την ολοκλήρωση της Οικονομικής και Νομισματικής ΄Ενωσης, γιατί δεν θέλει το ευρώ. Πάντως το opting out θεωρείται ανεπιθύμητο, γιατί οδηγεί σε μία Ευρώπη πολλών ταχυτήτων χωρίς συνοχή.
Περιβαλλοντική ευθύνη Καθιερώνεται με την οδηγία 2004/35/ΕΚ, η οποία θεσπίζει τη βασική αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». Με απλά λόγια: όποιος ρυπαίνει το περιβάλλον, αναλαμβάνει και το κόστος για την καταπολέμηση της ρύπανσης που ο ίδιος έχει προκαλέσει.
Πλειοψηφία, απλή Προϋποθέτει συμφωνία των 14 από τις 27 χώρες- μέλη για τη λήψη απόφασης στο Συμβούλιο Υπουργών. Κάθε χώρα έχει μόνο μία ψήφο. Στην πράξη οι αποφάσεις με απλή πλειοψηφία αποτελούν πλέον εξαίρεση.
Πλειοψηφία, ειδική Προϋποθέτει τη συμφωνία τουλάχιστον 15 χωρών για τη λήψη απόφασης στο Συμβούλιο Υπουργών, αλλά και τη στάθμιση των ψήφων ανάλογα με τον πληθυσμό κάθε χώρας. Για παράδειγμα η Γαλλία έχει υπερδιπλάσιες (29) ψήφους από την Ελλάδα (12), η οποία με τη σειρά της έχει τριπλάσιες ψήφους από τη Σλοβενία (4). Εφαρμόζεται στο 85% των νομοθετικών πράξεων. Ελαφρές τροποποιήσεις στη διαδικασία για τη στάθμιση των ψήφων προβλέπονται από τον 1.4.2017.
Πράσινη Βίβλος Θέσεις της Επιτροπής για μία μελλοντική πολιτική της Ε.Ε. Παράδειγμα: η Πράσινη Βίβλος για τον εκσυγχρονισμό του εργατικού δικαίου, που είχε προταθεί το 2006. Σε αντίθεση με τη «Λευκή Βίβλο», δεν πρόκειται για επίσημη πρόταση, αλλά για μία πρώτη προσπάθεια να ξεκινήσει ο δημόσιος διάλογος.
«Προδικαστική παραπομπή» Εξαιρετικής σημασίας διαδικασία για τη νομική προστασία του ευρωπαίου πολίτη: εάν ο εθνικός δικαστής κρίνει ότι μία υπόθεση που εκκρεμεί ενώπιόν του άπτεται του κοινοτικού δικαίου, τότε παραπέμπει την υπόθεση στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Συνήθως πρόκειται για υποθέσεις στις οποίες ένας ιδιώτης διεκδικεί στα εθνικά δικαστήρια τα δικαιώματά του ως πολίτης της Ε.Ε.
Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Αξίωμα, που θέσπισε η Συνθήκη της Λισσαβώνας για τον καλύτερο συντονισμό των εθνικών πολιτικών επιλογών σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ο πρόεδρος της ΕΕ εκλέγεται με ενισχυμένη πλειοψηφια από τα κράτη-μέλη για δυόμισι χρόνια με δικαίωμα ανανέωσης της θητείας του. Δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα και προεδρεύων στο Συμβούλιο Υπουργών.
Πρωτοδικείο Πρωτοβάθμιο δικαστήριο της Ε.Ε. με έδρα το Λουξεμβούργο. Ιδρύθηκε το 1989 για να «αποσυμφορήσει» το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Εκδικάζει κυρίως προσφυγές φυσικών ή νομικών προσώπων. Οι αρμοδιότητές του ενισχύθηκαν με τη Συνθήκη της Νίκαιας.
«Πυλώνες» Σχηματική αναπαράσταση λειτουργίας της Ε.Ε. Πρώτος πυλώνας είναι τα ευρωπαϊκά όργανα και οι δράσεις τους, δεύτερος πυλώνας η εξωτερική πολιτική, τρίτος πυλώνας η αστυνομική και δικαστική συνεργασία. Ο δεύτερος και ο τρίτος πυλώνας λειτουργούν με διακρατική συνεργασία και όχι με την παραδοσιακή «κοινοτική» μέθοδο της Ε.Ε. Παράδειγμα: η Επιτροπή δεν μπορεί να προτείνει οδηγίες για την εξωτερική πολιτική.
Τρίτο μέρος: Σ – Ω
Συμβιβασμός των Ιωαννίνων – Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων
Συμβιβασμός των Ιωαννίνων Συμβιβαστική φόρμουλα για τη λήψη αποφάσεων στην Ε.Ε. των 15 με «ειδική πλειοψηφία». Την είχε προτείνει η ελληνική προεδρία σε Συμβούλιο Υπουργών στα Ιωάννινα το 1994, διευκολύνοντας τη διαπραγμάτευση για την τέταρτη διεύρυνση της ΕΕ με την ένταξη της Αυστρίας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας.
Συμβούλιο (Υπουργών) Κύριο νομοθετικό όργανο της Ε.Ε. Συνεδριάζει τακτικά στις Βρυξέλλες ή στο Λουξεμβούργο με τη συμμετοχή εκπροσώπων όλων των κρατών- μελών σε επίπεδο υπουργών. Οι αποφάσεις λαμβάνονται με ομοφωνία ή με ειδική πλειοψηφία.
Σύμφωνη Γνώμη Νομοθετική διαδικασία, στην οποία το Συμβούλιο αποφασίζει μετά από πρόταση της Επιτροπής και αφού λάβει τη σύμφωνη γνώμη του Κοινοβουλίου. Ουσιαστικά το Κοινοβούλιο έχει δικαίωμα βέτο: μπορεί να δεχθεί ή να απορρίψει στο σύνολό της τη νομοθετική πράξη, αλλά δεν μπορεί να προτείνει αλλαγές ή προσθήκες. Εφαρμόζεται π.χ. κατά την προσχώρηση νέων κρατών-μελών στην ΕΕ.
Συναπόφαση Νομοθετική διαδικασία, στην οποία το Συμβούλιο αποφασίζει πλέον σε ισότιμη βάση με το Κοινοβούλιο, μετά από πρόταση της Επιτροπής. Θεσπίστηκε με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ. Με τη Συνθήκη της Λισσαβώνας η συναπόφαση μετονομάζεται σε «συνήθη νομοθετική διαδικασία» και γίνεται πλέον ο κανόνας για τη λήψη αποφάσεων στην Ε.Ε.
Συνεργασία Νομοθετική διαδικασία, στην οποία το Συμβούλιο αποφασίζει μετά από πρόταση της Επιτροπής και απλή γνωμοδότηση του Κοινοβουλίου. Καταργήθηκε με τη Συνθήκη της Λισσαβώνας και έκτοτε οι περισσότερες αποφάσεις λαμβάνονται με «συναπόφαση».
Συνθήκη της Λισσαβώνας Υπεγράφη στη Λισσαβώνα το 2007 και τέθηκε σε ισχύ τον Δεκέμβριο του 2009, θεσπίζοντας σημαντικές μεταρρυθμίσεις στην Ευρώπη των 27. Κατοχυρώνει τη νομική προσωπικότητα της ΕΕ, ενισχύει τις αρμοδιότητες του Κοινοβουλίου, θεσπίζει το αξίωμα του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και δίνει δεσμευτική ισχύ στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων.
Συνθήκη της Νίκαιας Υπεγράφη στη Νίκαια της Γαλλίας το 2001 και τέθηκε σε ισχύ το 2003. Ρυθμίζει εκκρεμότητες που δεν είχαν διευθετηθεί με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ («υπόλοιπα του Άμστερνταμ»). Οι πιο σημαντικές: επεκτείνεται η δυνατότητα ενισχυμένης συνεργασίας και αλλάζει η στάθμιση των ψήφων στο Συμβούλιο, για να διασφαλιστεί ισοτιμία μεταξύ Γαλλίας, Γερμανίας, Ιταλίας και Ηνωμένου Βασιλείου. Παράλληλα θεσπίζεται ένα δημογραφικό «δίχτυ ασφαλείας», ώστε μία απόφαση να εκπροσωπεί τουλάχιστον το 62% του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ. Ελαφρές τροποποιήσεις στη στάθμιση ψήφων με βάση τη Νίκαια, και ιδιαίτερα ο τερματισμός μίας μεταβατικής περιόδου στην οποία ενισχύεται το ειδικό βάρος της Πολωνίας, προβλέπεται από 1.4.2017.
Συνθήκη του ΄Αμστερνταμ Υπεγράφη στο ΄Αμστερνταμ της Ολλανδίας το 1997 και συνεχίζει τις μεταρρυθμίσεις της Συνθήκης του Μάαστριχτ. Μεταξύ άλλων θεσπίζει το αξίωμα του ΄Υπατου Εκπροσώπου για την Εξωτερική Πολιτική, ενώ προβλέπει νέες ρυθμίσεις για τη μετανάστευση, την παροχή ασύλου και την κοινωνική συνοχή.
Συνθήκη του Μάαστριχτ Υπεγράφη στο Μάαστριχτ της Ολλανδίας το 1992. Αποτελεί σταθμό στην ιστορία της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Θεσπίζει το «ευρώ», δίνει νέες αρμοδιότητες στην Ε.Ε., κατοχυρώνει την «αρχή της επικουρικότητας», καθιερώνει τον θεσμό του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή.
Σύσταση Μη δεσμευτική πράξη των κοινοτικών οργάνων. Προτείνει μέτρα χωρίς να τα επιβάλλει και θεωρείται αποτελεσματικός τρόπος κοινοτικής παρέμβασης. Παράδειγμα: Τα κράτη- μέλη έχουν κάθε συμφέρον να εφαρμόσουν μία σύσταση για την πρόληψη του καρκίνου, έστω και αν δεν είναι δεσμευτική.
Ταμείο Συνοχής Χρηματοδοτεί έργα υποδομής στα λιγότερο ανεπτυγμένα κράτη-μέλη από το 1994. Δεν ανήκει στα Διαρθρωτικά Ταμεία. Στην περίοδο 2014-2020 ενισχύει15 κράτη-μέλη (εκ των οποίων τα 11 στην ανατολική Ευρώπη) με συνολικό ποσό 66,4 δισεκατομμυρίων ευρώ.
«Υπουργός Εξωτερικών Ε.Ε.» Αξίωμα που θεσπίζει η Συνθήκη της Λισσαβώνας με επίσημο τίτλο «΄Υπατος Εκπρόσωπος για την εξωτερική πολιτική και την ασφάλεια». Εκλέγεται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για πέντε χρόνια και κατέχει θέση αντιπροέδρου στην Κομισιόν.
«Φράνκοβιτς» (Francovich) Απόφαση-ορόσημο του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, στην οποία τονίζεται, για πρώτη φορά, ότι κάθε πολίτης μπορεί να αξιώσει αποζημίωση από την κυβέρνησή του για την αδυναμία ή απροθυμία της να εφαρμόσει κοινοτική οδηγία. Αφορμή για την απόφαση ήταν η προσφυγή εργαζόμενου, ο οποίος, μετά από πτώχευση του εργοδότη του, είχε χάσει το δικαίωμα αποζημίωσής του, λόγω αδυναμίας της ιταλικής κυβέρνησης να υιοθετήσει εγκαίρως κοινοτική οδηγία.
Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων Διακηρύχθηκε το 2000 στη Σύνοδο Κορυφής της Νίκαιας. Με τη Συνθήκη της Λισσαβώνας αποκτά δεσμευτική ισχύ σε όλα τα κράτη- μέλη εκτός από το Ηνωμένο Βασίλειο και την Πολωνία. Κατοχυρώνει 54 θεμελιώδη δικαιώματα, από την ελευθερία της έκφρασης έως την προστασία από αδικαιολόγητη απόλυση. Περιλαμβάνει καινοτόμες διατάξεις, όπως η απαγόρευση της κλωνοποίησης για σκοπούς αναπαραγωγής.
(Το πλήρες «Λεξικό του Ευρωπαϊκού Δικαίου» του Γιάννη Παπαδημητρίου είχε κυκλοφορήσει το 2008 σε έκδοση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου)
