Ι. Εισαγωγή
Σε παγκόσμια κλίμακα το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας εμφανίζει διαχρονικά θηριώδεις διαστάσεις. Τα υψηλότερα ποσοστά κρουσμάτων ενδοοικογενειακής βίας εμφανίζονται σε χώρες της Μέσης Ανατολής και της υποσαχάριας Αφρικής, καθώς και στην Ινδία. Σε πάνω από 40 κράτη η ενδοοικογενειακή βία δεν τιμωρείται – θεωρείται νόμιμη.
Στη Ρωσία καταγράφονται 12.000 θάνατοι γυναικών το χρόνο από ενδοοικογενειακή βία και 36.000 κρούσματα τέτοιας βίας ημερησίως. Μόλις το 2017 ψηφίστηκε νόμος που αποποινικοποιεί κάποιες μορφές ενδοοικογενειακής βίας και τιμωρεί άλλες ως πταίσματα, αναλόγως με τη βαρύτητα της σωματικής βλάβης του θύματος. Ο νόμος αυτός χαρακτηρίζεται από ξένα μέσα ενημέρωσης ως “slapping law”, επειδή δηλ. καθιστά μη αξιόποινες κάποιες συμπεριφορές μέσα στην οικογένεια και εις βάρος των γυναικών, όπως τα χαστούκια. Στη Ρωσία έχει γίνει δεκτός πανηγυρικά από την μεγάλη πλειοψηφία του ανδρικού πληθυσμού, γιατί θεωρείται ότι διαφυλάττει την εύρυθμη λειτουργία της οικογένειας και ότι υπαγορεύεται από τις οικείες παραδόσεις. Για επιμέρους σοβαρότερα αδικήματα που στον δυτικό κόσμο τιμωρούνται ως πλημμελήματα, εκεί προβλέπεται χρηματική ποινή αντίστοιχη με μερικές εκατοντάδες δολάρια και κοινωνική εργασία κάποιων ημερών ή μηνών.
Βεβαίως τα κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας είναι υψηλά και στον δυτικό και λεγόμενο πολιτισμένο κόσμο. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία από τη Μ. Βρετανία, 7% των γυναικών και 4,4% των ανδρών έχει υποστεί ενδοοικογενειακή βία μεταξύ 2015-2016, ενώ 26,3% των γυναικών και 13,6% των ανδρών μεταξύ 16-59 ετών έχει βιώσει ενδοοικογενειακή βία τουλάχιστον μία φορά στη ζωή του. Σημειώνεται ότι ο πληθυσμός του Ηνωμένου Βασιλείου ξεπερνά τα 65 εκατ. Συνεπώς, τα παραπάνω ποσοστά θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας αντιστοιχούν σε εκατομμύρια κόσμου.
Παρόλα αυτά στην Ευρωπαϊκή Ένωση και υπό την πίεση των Ευρωπαϊκών θεσμών θεσμοθετούνται μέτρα για την πάταξη του φαινομένου και την προστασία των θυμάτων. Έχω επιλέξει δύο έννομες τάξεις και θα επιχειρήσω μια ακροθιγή επισκόπηση των ρυθμίσεών τους για την οικεία θεματική, προκειμένου να αντληθούν κάποια ενδεικτικά συμπεράσματα για το πώς διαχειρίζεται το φαινόμενο ο αλλοδαπός νομοθέτης εντός ΕΕ.
ΙΙ. Ηνωμένο Βασίλειο
Νομοθετικά κατοχυρωμένος ορισμός της ενδοοικογενειακής βίας δεν υφίσταται. Παρόλα αυτά, έχει εκδοθεί εγκύκλιος από το Υπουργείο Δικαιοσύνης (Home Office), σύμφωνα με την οποία:
Ενδοοικογενειακή βία συνιστά κάθε μεμονωμένο ή μη περιστατικό άσκησης ελέγχου, επιβολής, απειλής, σωματικής βίας ή προσβολής της τιμής και αξιοπρέπειας μεταξύ ατόμων ηλικίας από 16 ετών και άνω, που είναι ή έχουν υπάρξει ερωτικοί σύντροφοι ή μέλη οικογένειας, ανεξάρτητα από το φύλο και τη σεξουαλική τους ταυτότητα. (Αντίστοιχος ορισμός επικρατεί και στη Γερμανία)
Η ενδοοικογενειακή βία περιλαμβάνει, αλλά δεν περιορίζεται στους εξής τύπους βίας:
ψυχολογική
σωματική
σεξουαλική
οικονομική
συναισθηματική
Η ενδοοικογενειακή βία δεν έχει τυποποιηθεί ως ειδικό ποινικό αδίκημα. Εφαρμόζεται λοιπόν ο οικείος Π.Κ. και επιλέγεται κάθε φορά η διάταξη που αντιστοιχεί στη μορφή βίας που ασκείται.
Επώνυμη μορφή ενδοοικογενειακής βίας αποτελεί η Συμπεριφορά άσκησης ελέγχου (controlling behavior). Τέτοια συνιστά κάθε πράξη που κατατείνει να υποβιβάσει ή να περιάγει ένα πρόσωπο σε κατάσταση εξάρτησης, απομονώνοντάς το από πηγές υποστήριξης και ορίζοντας την καθημερινότητά του, με εκμετάλλευση των πόρων και προσόδων του και των δυνατοτήτων για απόκτηση προσωπικών εισοδημάτων και με την απόσπαση των απαραίτητων μέσων για ανεξαρτησία, αντίσταση και διαφυγή.
Την 29.12.2015 τυποποιήθηκε ως πλημμέλημα που επισύρει 5ετή φυλάκιση ή/και χρηματική ποινή η άσκηση ελέγχου και καταναγκασμού σε ερωτικό σύντροφο ή μέλος οικογένειας, όπως το αδίκημα αυτό αναλύθηκε παραπάνω. Μεταξύ 2015-2016 ασκήθηκαν 5 ποινικές διώξεις για το αδίκημα αυτό. Ο διωκόμενος μπορεί να αποδείξει ότι ο έλεγχος που ασκεί στον παθόντα είναι δικαιολογημένος λόγω διανοητικής του υστέρησης, ασθενείας κλπ.
Ένδικα βοηθήματα από το αστικό δίκαιο προβλέπονται δύο:
Occupation orders: με αίτηση του θύματος μπορεί να διαταχθεί η προσωρινή απομάκρυνση του δράστη από την οικογενειακή στέγη και το ευρύτερο περιβάλλον του θύματος – είσοδος ή επιστροφή επιτρέπεται με άδεια του θύματος – επί παραβιάσεως της διάταξης αυτής απειλείται η σύλληψη του δράστη.
Non molestation orders: άρση και παράλειψη της προσβολής στο μέλλον, που αν παραβιαστεί στοιχειοθετείται ποινικό αδίκημα.
Νομική βάση αξιώσεων μπορεί να αποτελέσει η λεγόμενη “Protection of harassment Act 1997” για την καταδίωξη (stalking) και τον εκφοβισμό. Προβλέπει αστικές και ποινικές κυρώσεις.
Ένα ακόμα μέσο προστασίας που θεσμοθετήθηκε το 2014 μετά από διετή πιλοτική εφαρμογή κατά τα έτη 2011-2012 είναι οι λεγόμενες Domestic Violence Protection Orders. Πρόκειται για διατάξεις που εκδίδονται αμέσως μετά από επεισόδιο ενδοοικογενειακής βίας από την αστυνομία και τους κατά τόπους πταισματοδίκες (magistrates) και επιβάλλουν απομάκρυνση του θύτη από την οικογενειακή στέγη και μη επιστροφή αυτού για 28 ημέρες κατ’ ανώτατο όριο. Δικαιολογητικό λόγο θέσπισης του μέτρου αυτού συνιστά η πρόνοια του νομοθέτη να αποτρέψει τη φυγή του ίδιου του θύματος από το σπίτι και να του δοθεί χώρος και χρόνος για να μελετήσει τις κινήσεις του με διαύγεια.
Οι διατάξεις αυτές εκδίδονται από ανώτατο αξιωματικό της αστυνομίας και επικυρώνεται από το αρμόδιο Πταισματοδικείο. Το μέτρο εφαρμόζεται σε κάθε είδος ενδοοικογενειακής βίας, δηλ. και μη σωματικής. Εκφράζεται το αίτημα να ποινικοποιηθεί η παραβίαση της διάταξης.
Άλλο σχετικό θεσμό, αρκετά πρωτοποριακό, αποτελεί το λεγόμενο “Domestic violence disclosure scheme”. Αυτό αναλύεται σε δύο δικαιώματα, το right to ask και right to know.
Κάθε πολίτης δικαιούται να ζητήσει από τις αστυνομικές αρχές να διερευνήσουν εάν ο ερωτικός του σύντροφος έχει παρελθόν βιαιοπραγιών (right to ask). Οι αρχές έχουν υποχρέωση να δώσουν στοιχεία, εφόσον εντοπίζονται κατηγορίες.
Την 27-6-2017 κυρώθηκε η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας.
Τα κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας έχουν μειωθεί κατά 27% από το 2005 έως το 2016.
ΙΙΙ. Γερμανία
Ανάλογες αστικές αξιώσεις μέσω του Gewaltschutzgesetz. Θεσπίστηκε το 2001 και τροποποιήθηκε το 2017 για να συμπεριλάβει στην έννοια της ενδοοικογενειακής βίας και το stalking, δηλ. την καταδίωξη, παρακολούθηση ή κατασκοπεία, καθώς και κάθε είδος παρενόχλησης. Μετά από αίτηση του θύματος, το δικαστήριο μπορεί να απαγορεύσει προσωρινά την προσέγγισή του από τον δράστη φυσικά εντός και εκτός της οικίας του ή με μέσα από απόσταση (τηλέφωνο, email κλπ.).
Εφόσον θύμα και θύτης συνοικούσαν στο ίδιο σπίτι, όντες συμμισθωτές, συνιδιοκτήτες κλπ., ή σε περιπτώσεις που η κυριότητα της οικίας ή η άδεια χρήσης της οικίας αυτής ανήκει μόνον στο δράστη, το δικαστήριο μπορεί να διατάξει την απομάκρυνσή του από την οικογενειακή στέγη για 6 μήνες και, εφόσον στο μεταξύ το θύμα δεν έχει κατορθώσει να εξασφαλίσει αλλού διαμονή, να παρατείνει το διάστημα αυτό για άλλους έξι μήνες, ανάλογα με τις περιστάσεις με καταβολή ανταλλάγματος στον δράστη. Η διάταξη εφαρμόζεται εφόσον το θύμα αιτηθεί την απομάκρυνση του δράστη από την οικία εντός 3 μηνών από την τέλεση της ενδοοικογενειακής βίας. Η δυνατότητα αυτή ισχύει τόσο για περιστατικά σωματικής βίας, όσο και απειλής
Η παραβίαση των αποφάσεων αυτών τιμωρείται ως ποινικό αδίκημα με φυλάκιση ενός έτους ή χρηματική ποινή.
IV. Συμπεράσματα
- Έχει επικρατήσει ότι στην έννοια της ενδοοικογενειακής βίας εμπίπτει κάθε μορφή βίας μεταξύ ερωτικών συντρόφων (ανεξαρτήτως φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού) ή συζύγων, κατά τη διάρκεια της συμβίωσης, αλλά και μετά τη διάσπαση αυτής. Επίσης ενδοοικογενειακή θεωρείται η βία εις βάρος των τέκνων, των τέκνων εις βάρος των γονέων τους, μεταξύ αδελφών, καθώς και εις βάρος απώτερων συγγενών που συνοικούν με τα μέλη μιας οικογένειας εν στενή εννοία.
- Ενδοοικογενειακή βία θεωρείται και η οικονομική, με την έννοια της αποστέρησης προσωπικών εισοδημάτων, της εκμετάλλευσης ιδίων πόρων διαβίωσης, της καταπίεσης και της άσκησης ελέγχου.
- Ως μορφή ενδοοικογενειακής βίας αντιμετωπίζεται και η παρενόχληση με καταδίωξη, παρακολούθηση, κατασκοπεία (stalking) μεταξύ των παραπάνω προσώπων.
- Η ενδοοικογενειακή βία σε επίπεδο ποινικού δικαίου τιμωρείται από τους γενικούς ποινικούς νόμους και μόνον στο Η.Β. έχει τυποποιηθεί ειδικά ως ποινικό αδίκημα το stalking και η άσκηση ελέγχου/καταπίεσης.
- Σε επίπεδο αστικού δικαίου οι προβλεπόμενες αξιώσεις κατατείνουν στην αποτροπή επανάληψης των επιθέσεων του δράστη, το οποίο αξιώνεται μέσω της απαγόρευσης αυτού να πλησιάζει το θύμα ή την απομάκρυνσή του από τον τόπο κοινής διαμονής για ορισμένο χρονικό διάστημα, ακόμα μάλιστα και αν ο δράστης έχει αποκλειστικό δικαίωμα χρήσης της εν λόγω οικίας κατά το εμπράγματο ή ενοχικό δίκαιο.
- Ο θεσμός της ποινικής συνδιαλλαγής δεν συναντάται στις έννομες αυτές τάξεις.
- Στο Η.Β. συναντούμε τον πρωτοποριακό θεσμό της ενημέρωσης ενός προσώπου για το ποινικό μητρώο του συντρόφου του, εφόσον σε αυτό έχουν καταγραφεί αξιόποινες πράξεις ενδοοικογενειακής βίας.
