Tου Άγγελου Χρυσόγελου*
Τι θέλουν οι Ευρωπαίοι πολίτες από την Ε.Ε. και τις ελίτ τους; Μετά το κύμα νικών ή αύξησης της δύναμης λαϊκιστικών κομμάτων στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες το 2015 και το 2016, πολιτικοί και αναλυτές αφιέρωσαν χρόνο και φαιά ουσία το 2017 για να κατανοήσουν γιατί επιτέλους ένα τόσο μεγάλο μέρος των κοινωνιών στην Ευρώπη είναι τόσο δυσαρεστημένο. Μέχρι στιγμής δεν έχει δοθεί κοινά αποδεκτή απάντηση.
Από τη μια είναι εκείνοι που βλέπουν ως ρίζα του κακού την καχεκτική ανάπτυξη, τη διεύρυνση των ανισοτήτων και τη λιτότητα. Από την άλλη είναι εκείνοι που δίνουν έμφαση σε ζητήματα εθνικής ταυτότητας, κυριαρχίας και αντιδράσεων απέναντι στην πολυπολιτισμικότητα. Οι δυο απόψεις έχουν θεμελιώδεις διαφορές στις παραδοχές τους. Η μια θεωρεί ότι οι πολίτες αντιδρούν συνήθως σε υλικές-οικονομικές παραμέτρους, η άλλη ότι εκφράζονται κυρίως με ταυτοτικούς όρους. Επιπλέον, για κάποιους ο δημόσιος διάλογος στην Ευρώπη λαμβάνει χώρα μεταξύ εθνικών κρατών και των συμφερόντων των λαών τους. Για άλλους η Ευρώπη διαπερνάται από ιδεολογικές τομές, με την πιο προφανή μεταξύ «αριστεράς» και «δεξιάς». Οι πρόσφατες κρίσεις έδειξαν ότι οι δυο οπτικές είναι συμπληρωματικές. Στο ζήτημα της κρίσης χρέους η συζήτηση έλαβε χώρα τόσο με ιδεολογικούς όρους (η «δεξιά» υπέρ της λιτότητας, η «αριστερά» κατά) όσο και με εθνικού συμφέροντος (οι «χώρες του Νότου» εναντίον της «τρόικας»).
Μια νέα έρευνα από τη δεξαμενή σκέψης Chatham House του Λονδίνουέρχεται να φωτίσει ορισμένα σημεία. Οι ερευνητές διεξήγαγαν μια ευρεία δημοσκόπηση σε αντιπροσωπευτικό μέρος των κρατών-μελών της Ε.Ε. Συμμετείχαν πολίτες από 5 μεγάλα κράτη-μέλη (Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Βρετανία) και 5 επιπλέον χώρες δυτικής (Βέλγιο, Αυστρία), ανατολικής (Πολωνία, Ουγγαρία) και νότιας Ε.Ε. (Ελλάδα). Η έρευνα εντόπισε την ύπαρξη 6 πολιτικών «φυλών» στην Ευρώπη, δηλ. ομάδων που ξεπερνούν τα σύνορα των εθνών-κρατών αλλά παρουσιάζουν ξεχωριστές θέσεις σχετικά με το μέλλον της Ε.Ε. Αυτές προϊδεάζουν για τις πολιτικές που οι ευρωπαϊκές ελίτ, υπό το βάρος λαϊκών αντιδράσεων, θα αποφασίσουν να ακολουθήσουν στο εγγύς μέλλον. Η κάθε φυλή εκφράζει διαφορετικούς συνδυασμούς προτιμήσεων στα θέματα της οικονομίας, της μετανάστευσης και της λειτουργίας της Ε.Ε. Το εύρος των απόψεων φαίνεται από την πόλωση μεταξύ των λεγόμενων «Φεντεραλιστών» και των λεγόμενων «Ευρω-απορριπτικών». Οι Φεντεραλιστές (8% του συνόλου των Ευρωπαίων) είναι η πιο εύπορη ομάδα, έχουν μεγάλα δίκτυα κοινωνικών επαφών και μιλούν πολλές γλώσσες. Σε σχέση με άλλους υποστηρίζουν περισσότερο την οικονομική και μεταναστευτική αλληλεγγύη μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών και θέλουν μια πιο ισχυρή Ε.Ε. Οι Ευρω-απορριπτικοί (14% του συνόλου) αντίθετα θεωρούν την Ε.Ε. έναν μη-δημοκρατικό οργανισμό, είναι φανατικά εναντίον της μετανάστευσης και οι κοινωνικές τους σχέσεις σπάνια εκτείνονται πέραν της χώρας από την οποία κατάγονται.
Το βασικό συμπέρασμα είναι ότι ενώ αυτές οι ομάδες (τα άκρα της πάσης θυσίας «περισσότερης Ευρώπης και του φανατικού εθνοκεντρισμού») εκφράζουν συνολικά λιγότερο από το ένα τέταρτο της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, ορίζουν συνήθως τη δημόσια συζήτηση. Η έρευνα μας λέει όμως ότι πρέπει να δοθεί περισσότερη προσοχή στις ενδιάμεσες φυλές, των οποίων οι ανησυχίες και ανάγκες θα καθορίσουν το μέλλον: τους «Επαναστάτες εναντίον της λιτότητας» (9%), που εστιάζουν την κριτική στις οικονομικές πολιτικές της Ε.Ε., τους «Απογοητευμένους Φιλοευρωπαίους» (9%), που θα ήθελαν μια πιο αλληλέγγυα Ε.Ε., τους «Ικανοποιημένους Ευρωπαίους» (23%), που θέλουν την ευρωπαϊκή ενοποίηση αλλά όχι απαραίτητα περισσότερες εξουσίες στα χέρια της Ε.Ε., και τους «Επιφυλακτικούς», που με 36% είναι μακράν η μεγαλύτερη φυλή.
Τo κλειδί για το μέλλον στους επιφυλακτικούς
Με βάση την έρευνα του Chatham House, οι Επιφυλακτικοί Ευρωπαίοι θα είναι το καθοριστικό κομμάτι της κοινής γνώμης που θα πρέπει να προσελκύσουν οι ελίτ. Αυτή η ομάδα είναι γενικά πολιτικά απαθής ή επαμφοτερίζουσα, αν και τείνει σε κάποιες χώρες προς τα δεξιά, έχει μεσαίο εισόδημα, έχει κεντρώες-μετριοπαθείς στάσεις στα περισσότερα κοινωνικά ζητήματα και μεγάλη ηλικιακή διασπορά. Είναι επιφυλακτική προς τις ελίτ, φοβάται τις συνέπειες της μετανάστευσης και διστάζει μπροστά στην προοπτική μιας πιο ομοσπονδιακής Ε.Ε. και ολοκληρωμένης Ευρωζώνης.
Πρόκειται για τον περιώνυμο «μεσαίο χώρο» που καθορίζει εκλογικά αποτελέσματα σε όλες τις δυτικές δημοκρατίες: οι ψηφοφόροι που αναζητούν ασφάλεια, φοβούνται το άνοιγμα στον έξω κόσμο, δεν εμπιστεύονται τις ελίτ, αλλά παρουσιάζουν και μικρά ποσοστά κινητοποίησης. Θα ήθελαν η Ε.Ε. να λειτουργεί καλύτερα, αλλά δεν θέλουν οι αποφάσεις να λαμβάνονται πολύ μακριά από αυτούς.
Οι ευρωπαϊκές ελίτ έχουν έναν δύσκολο δρόμο μπροστά τους. Να αντιμετωπίσουν φλέγοντα ζητήματα, πείθοντας τους πολίτες ότι οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται ερήμην τους. Ένας πραγματικός «τετραγωνισμός του κύκλου» για τις ευρωπαϊκές ελίτ, οι οποίες έχουν μάθει να αναζητούν στην «περισσότερη Ευρώπη» τις λύσεις για τις διάφορες προκλήσεις.
Οι Φυλές και η Ελλάδα: Πώς μας βλέπουν οι άλλοι και τι θέλουμε εμείς
Για την Ελλάδα η έρευνα του Chatham House περιλαμβάνει καλά και κακά νέα. Το σημαντικότερο ίσως καλό νέο είναι ότι η προοπτική μεγαλύτερης οικονομικής βοήθειας από τα πλούσια προς τα φτωχά κράτη χαίρει σχετικής υποστήριξης σε φυλές που καλύπτουν συνολικά το 49% του δείγματος, ενώ τέτοια στηρίζουν ακόμα και μέλη της μεγαλύτερης φυλής των Επιφυλακτικών Ευρωπαίων. Ευτυχώς για εμάς, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι που αναζητούν προστασία της εθνικής ανεξαρτησίας και εχθρεύονται συγκέντρωση εξουσιών στα χέρια της Ε.Ε. κινητοποιούνται συνήθως από ταυτοτικά-αξιακά ζητήματα (μετανάστευση), παρά από οικονομικά. Το παιχνίδι λοιπόν δεν έχει χαθεί ακόμα για τη μεταρρύθμιση της Ευρωζώνης, αν και προφανώς το αν θα φτάσει σε σημείο που να μας ωφελήσει πρακτικά θα εξαρτηθεί από το συνολικό πολιτικό κλίμα στην Ε.Ε.
Αντίθετα τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα στο μεταναστευτικό, όπου Ιταλία και Ελλάδα βρίσκονται σχεδόν μόνες τους απέναντι σε μια ευρωπαϊκή κοινή γνώμη με ελάχιστη προθυμία να βοηθήσει σε αυτό το ζήτημα. Πέραν της απορριπτικής ακροδεξιάς, μεγάλα κομμάτια της κοινής γνώμης στη Δυτική και Ανατολική Ευρώπη είναι επιφυλακτικά προς τη μετανάστευση, τόσο για λόγους εθνικής ομοιογένειας όσο και για λόγους ασφάλειας. Εδώ η μοίρα της Ελλάδας είναι συνδεδεμένη με αυτήν της Γερμανίας, της μοναδικής βορειοευρωπαϊκής χώρας όπου οι πολίτες (για δικούς τους λόγους προφανώς) στηρίζουν την αναλογική κατανομή προσφύγων σε όλη την Ε.Ε., όπως κάνουν και οι Έλληνες και οι Ιταλοί. Το πρόβλημα είναι ότι ο ελληνογερμανικός μεταναστευτικός «διάδρομος» περιβάλλεται εκατέρωθεν από χώρες (Γαλλία, Βέλγιο, Πολωνία, Ουγγαρία) που θέλουν να τον κρατήσουν ερμητικά κλειστό. Ως συνολική πολιτική παρατήρηση μπορούμε να πούμε ότι με βάση αυτήν την έρευνα το προφίλ των Ελλήνων συμπίπτει σε μεγάλο ποσοστό με αυτό της φυλής των Επαναστατών κατά της Λιτότητας. Στηρίζουμε την οικονομική αλληλεγγύη, αλλά θέλουμε να επιστραφούν εξουσίες στα κράτη-μέλη, δεν θεωρούμε την Ε.Ε. δημοκρατική, θεωρούμε ότι η μετανάστευση δεν μας ωφέλησε, αλλά θέλουμε τη βοήθεια των άλλων Ευρωπαίων στο μεταναστευτικό. Και αυτή η έρευνα επιβεβαιώνει αυτό που σειρά δημοσκοπήσεων μετά το 2010 έχει δείξει: ότι από τον πιο φιλοευρωπαϊκό, φεντεραλιστικό ευρωπαϊκό λαό, έχουμε μετατραπεί σε έναν από τους πιο απογοητευμένους και ευρωσκεπτικιστικούς.
Δείχνει όμως και τη σχετική μας απομόνωση μέσα στην ευρωπαϊκή συζήτηση. Οι Επαναστάτες κατά της λιτότητας είναι μόλις το 9% των Ευρωπαίων. Ως χώρα νιώθουμε πια απέχθεια για την Ε.Ε., αλλά ζητάμε πράγματα που απαιτούν βαθύτερη ενοποίηση – τόσο στην οικονομία όσο και στο μεταναστευτικό. Οι ευρωπαϊκές ελίτ όμως βρίσκονται αντιμέτωπες με μια κοινή γνώμη που γενικά αντιτίθεται σε ένα μεγάλο άλμα ολοκλήρωσης. Και όσο η Ε.Ε. θα προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ αντιτιθέμενων απόψεων, τόσο θα καθυστερεί την εφαρμογή λύσεων που η ελληνική γνώμη χρειάζεται για να μεταβληθεί η αντίληψή της για την Ευρώπη. Η ελληνική καχεξία μέσα στο «αναγκαίο κακό» της Ε.Ε. δύσκολα θα αλλάξει στο εγγύς μέλλον.
Ο Άγγελος Χρυσόγελος είναι Academy Associate του Chatham House και διδάσκει Ευρωπαϊκή Πολιτική στο τμήμα Ευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών του King’s College London.
