Whistleblower: Τα 6 κριτήρια που πρέπει να πληρούνται για να αναγνωριστεί ένας εργαζόμενος ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος
Επιμέλεια: Δημήτριος Καφτεράνης, Υποψήφιος Διδάκτωρ Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Λουξεμβούργου*
Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει, μέχρι τώρα, κάνει σημαντικά βήματα υπέρ της προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος (των λεγόμενων «whistleblowers»). Το πιο σημαντικό κείμενο του Συμβουλίου είναι η Σύσταση του 2014 από την Επιτροπή των Υπουργών προς τα κράτη μέλη του σχετικά με την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος. Οι διάφορες Επιτροπές του Συμβουλίου έχουν εκπονήσει σχετικές μελέτες πάνω στην νομική κατάσταση του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος στα διάφορα κράτη μέλη. Παρόλα αυτά τα βήματα, η κατάσταση στην Ευρώπη δεν άλλαζε σημαντικά. Εν τέλει, η προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος εδραιώθηκε από το ΕΔΔΑ, με την απόφασή του στην υπόθεση Guja κατά Μολδαβίας, υπό το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) το οποίο κατοχυρώνει την προστασία της ελευθερίας της έκφρασης.
Στην παρούσα δημοσίευση θα αναλυθούν, περιληπτικά, τα γεγονότα της υπόθεσης αρχικά και έπειτα η απόφαση του ΕΔΔΑ για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος.
Το ΕΔΔΑ αποφάσισε ότι, για να αναγνωριστεί ένας εργαζόμενος ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος, θα πρέπει να πληροί έξι κριτήρια. Αυτά τα κριτήρια θα αναλυθούν λεπτομερώς και μνεία πρέπει να γίνει στην απόφαση Luxleaks του Ανώτατου Ακυρωτικού Δικαστηρίου του Λουξεμβούργου (Cour de Cassation). Στο τέλος θα παρατεθούν κάποια προσωπικά σχόλια και σκέψεις για την εν λόγω υπόθεση.
Γεγονότα της υπόθεσης
Η υπόθεση εκτυλίσσεται στη Μολδαβία όπου ο κύριος Guja εργάζεται ως υπεύθυνος επικοινωνίας του γραφείου του Γενικού Εισαγγελέα. Στις 22 Φεβρουαρίου 2002, τέσσερις αστυνομικοί συλλαμβάνουν δέκα πολίτες με κατηγορίες σχετικές με τις βουλευτικές εκλογές της χώρας. Όταν οι δέκα πολίτες αφέθηκαν ελεύθεροι, παραπονέθηκαν στον Γενικό Εισαγγελέα για κακομεταχείριση και παράνομη κράτηση και υπέβαλλαν μήνυση σε βάρος των αστυνομικών.
Οι εν λόγω αστυνομικοί, με επιστολές τους σε σημαντικά πολιτικά πρόσωπα της χώρας, παραπονέθηκαν για την κατάσταση και για την κατάχρηση εξουσιών από τον Γενικό Εισαγγελέα. Κάποια πολιτικά πρόσωπα, όπως ο εκπρόσωπος του Κοινοβουλίου της χώρας, απέστειλαν σημειώματα, χωρίς να τα χαρακτηρίσουν ως απόρρητα, στον Γενικό Εισαγγελέα προσπαθώντας να τον πείσουν να μην ερευνήσει την υπόθεση. Το αποτέλεσμα ήταν πως, σε απροσδιόριστο χρόνο, η έρευνα εναντίον των αστυνομικών τελείωσε.
Ο κύριος Guja είδε τα προσωπικά σημειώματα και αποφάσισε να καταγγείλει το γεγονός. Οι προσπάθειες του να απευθυνθεί στον Γενικό Εισαγγελέα δεν είχαν αποτέλεσμα. Έτσι, αποφάσισε να δώσει τις πληροφορίες σε μια τοπική εφημερίδα η οποία δημοσίευσε άρθρα όπου κατεδείκνυαν την προσπάθεια επιρροής της Δικαιοσύνης από τους πολιτικούς της χώρας.
Το αποτέλεσμα αυτής της κίνησης για τον κύριο Guja ήταν η απόλυσή του λόγω παραβίασης του επαγγελματικού απορρήτου. Πάρα τις προσπάθειες του να δικαιωθεί από τα δικαστήρια της Μολδαβίας, η απόλυση του δεν θεωρήθηκε παράνομη. Η επόμενη κίνηση ήταν να φέρει την υπόθεση στο ΕΔΔΑ για παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης.
Το σκεπτικό του ΕΔΔΑ
Η δομή του άρθρου 10, παρόμοια με τα άρθρα 8 και 9, χωρίζεται σε δύο παραγράφους. Σε μια πρώτη παράγραφο υπάρχουν οι βασικές αρχές που διέπουν το άρθρο και σε μια δεύτερη παράγραφο δίνεται η δυνατότητα, υπό προϋποθέσεις, να παρεκκλίνουν τα κράτη από αυτές τις αρχές. Κάθε περιορισμός της ελευθερίας της έκφρασης πρέπει να προβλέπεται από τον νόμο και να επιτελεί ένα νόμιμο σκοπό.
Στην παρούσα υπόθεση, ο περιορισμός προβλεπόταν από το εθνικό δίκαιο και ο σκοπός του περιορισμού ήταν η προστασία του απορρήτου. Το τελευταίο κριτήριο είναι αν αυτός ο περιορισμός είναι απαραίτητος σε μια δημοκρατική κοινωνία. Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι στην παρούσα υπόθεση εν προκειμένω υπήρξε παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης και ανέλυσε το κατά πόσο η εν λόγω παραβίαση ήταν αναγκαία.
Σε αυτό το σημείο, το ΕΔΔΑ έδωσε έξι κριτήρια τα οποία πρέπει να ληφθούν υπόψη για να κριθεί αν ο κύριος Guja (και κάθε μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος) μπορεί να προστατευτεί ως «whistleblower» (καταγγέλτης ή πληροφοριοδότης).
Το πρώτο κριτήριο είναι ο τρόπος με τον όποιο δόθηκε η πληροφορία. Το ΕΔΔΑ εξήγησε πως ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος πρέπει πρώτα να απευθύνει το παράπονό του μέσα στον χώρο που εργάζεται. Αν αυτό δεν είναι εφικτό, τότε θα μπορεί να απευθύνεται στις δημόσιες αρχές όπως ο Γενικός Εισαγγελέας και αν και αυτό δε μπορεί να γίνει, θα μπορεί να δίνει την πληροφορία στο γενικό κοινό απευθείας (στα ΜΜΕ ή στο διαδίκτυο). Στη συγκεκριμένη υπόθεση, το ΕΔΔΑ έκρινε πως ο ενάγων προσπάθησε να ενημερώσει τον Γενικό Εισαγγελέα αλλά δεν είχε ανταπόκριση. Έτσι, δικαιολογείται πως έδωσε την πληροφορία στη τοπική εφημερίδα με σκοπό να ενημερώσει το ευρύ κοινό για τη παράνομη συμπεριφορά κάποιων πολιτικών προσώπων.
Το δεύτερο κριτήριο είναι το ενδιαφέρον που έχει η πληροφορία για το γενικό κοινό. Το ΕΔΔΑ σημείωσε πως το ενδιαφέρον του κοινού για μια πληροφορία, αρκετές φορές, ξεπερνάει το νόμιμο καθήκον για το απόρρητο. Έκρινε πως η πληροφορία που δόθηκε στην παρούσα υπόθεση στο κοινό είναι πολύ σημαντική και ξεπερνάει το απόρρητο που έπρεπε να σεβαστεί.
Το τρίτο κριτήριο είναι η αυθεντικότητα της πληροφορίας. Στην εν λόγω υπόθεση, η γνησιότητα δεν ήταν εμπόδιο διότι κανένα από τα δύο μέρη δεν αμφισβήτησε τη γνησιότητα των πληροφοριών.
Το τέταρτο κριτήριο είναι να αξιολογηθεί η ζημία που προκλήθηκε, από τη διαρροή της πληροφορίας, στη δημοσία αρχή και κατά πόσο το ενδιαφέρον του κοινού υπερβαίνει τη ζημία που προκλήθηκε. Στην παρούσα υπόθεση, το ΕΔΔΑ έκρινε πως αντικειμενικά υπήρξε ζημία στην πίστη του κοινού προς το θεσμό της δικαιοσύνης αλλά και ως προς την πολιτική εξουσία. Βέβαια, η σημαντικότητα της πληροφορίας (διαφθορά στον πολιτικό κόσμο) υπερέχει της προκληθείσας ζημίας.
Το πέμπτο κριτήριο είναι η καλή πίστη. Ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος θα πρέπει να καταγγέλλει καλή τη πίστει. Ο μάρτυρας δεν θα πρέπει να έχει κάποιο όφελος από τη διαρροή της πληροφορίας και δε θα πρέπει να έχει κίνητρα εκδίκησης. Εν προκειμένω, το ΕΔΔΑ έκρινε πως ο ενάγων δεν είχε κάποιο όφελος ούτε κάποιο κίνητρο εκδίκησης και έδωσε τις πληροφορίες καλή τη πίστει.
Το τελευταίο κριτήριο είναι η ποινή που επιβλήθηκε στον μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος και οι συνέπειες που έχει γι’ αυτόν. Το ΕΔΔΑ έκρινε στην παρούσα υπόθεση πως η απόλυση του κυρίου Guja είναι μια βαριά ποινή καθώς έχασε το εισόδημά του. Επίσης, η ποινή που επιβλήθηκε στον εν λόγω μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος δημιουργεί μια αρνητική ατμόσφαιρα για τους μελλοντικούς μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος που θα θέλουν να καταγγείλουν κάποια παρανομία. Πρέπει να σημειωθεί πως όλα τα κριτήρια θα πρέπει να πληρούνται ώστε να αναγνωριστεί κάποιος ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος.
Στην παρούσα υπόθεση, εν τέλει, το ΕΔΔΑ αποφάσισε πως υπήρξε παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης και πως ο κύριος Guja είναι μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος. Το ΕΔΔΑ ακολούθησε το παραπάνω σκεπτικό και σε επόμενες αποφάσεις του όπως στη Heinisch κατά Γερμανίας1 και στη Bucur και Toma κατά Ρουμανίας2.
Σε εθνικό επίπεδο, τα κριτήρια του ΕΔΔΑ χρησιμοποιήθηκαν πριν ένα μήνα από το Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο του Λουξεμβούργου (Cour de Cassation). Στην υπόθεση Luxleaks, το Ανώτατο Ακυρωτικό έκρινε πως ο κύριος Antoine Deltour αναγνωρίζεται ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος και λόγω αυτού τον αθώωσε από τις κατηγορίες της κλοπής ηλεκτρονικών εγγράφων και από την παραβίαση του επαγγελματικού απορρήτου. Το Ανώτατο Ακυρωτικό αποφάσισε πως η ιδιότητα του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος αποτελεί λόγο που αποκλείει τον αξιόποινο χαρακτήρα («cause de justification», όπως αναφέρεται στο γαλλικό κείμενο της απόφασης) για τις ποινικές κατηγορίες που τον βάρυναν.
Στην Ελλάδα, λόγω ΟΟΣΑ, το θέμα της προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος είναι στην επικαιρότητα και η ελληνική πλευρά εργάζεται για να επιτύχει μία λύση ως προς την προστασία τους.
Ένα τελευταίο σχόλιο: ο όρος «μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος» είναι μάλλον άτοπος, καθώς παραπέμπει αποκλειστικά στο ποινικό δίκαιο και στον θεσμό του μάρτυρα στην ποινική δίκη. Ίσως θα έπρεπε να επιλεγεί ο όρος «καταγγέλτης» ή «πληροφοριοδότης», ο οποίος περιγράφει και αποδίδει ακριβώς στην ελληνική γλώσσα τον ρόλο του «whistleblower».
Η απόφαση Guja κατά Μολδαβίας είναι διαθέσιμη στην αγγλική γλώσσα εδώ.
Η απόφαση Luxleaks είναι διαθέσιμη στη γαλλική γλώσσα εδώ.
Ο Δημήτριος Καφτεράνης είναι κάτοχος LL.M. (European Economic and Financial Criminal Law) από το Πανεπιστήμιο του Λουξεμβούργου και Υποψήφιος Διδάκτωρ στη Νομική Σχολή του ίδιου Πανεπιστημίου με θέμα διδακτορικής διατριβής: Η προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος στον τραπεζικό και χρηματοοικονομικό τομέα σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο.
