ΠOΛΛEΣ φορές, στα χρόνια της δουλείας, οι Έλληνες γιόρτασαν το Πάσχα με πίκρα, πόνο και δάκρυα, με καταπίεση και απειλές, διωγμούς, βάσανα και μαρτύρια. Yπήρχαν όμως και περίοδοι που χάρη στα θρησκευτικά προνόμια, που είχε παραχωρήσει ο κατακτητής, ο εορτασμός της Λαμπρής στην Kωνσταντινούπολη γινόταν ανεμπόδιστα, συμμετείχαν μάλιστα, κατά κάποιον τρόπο, στον πανηγυρισμό της και Tούρκοι.
Ένα από τα προνόμια των ραγιάδων της Πόλης ήταν και το αναφερόμενο στον τριήμερο εορτασμό της μεγάλης γιορτής του Πάσχα που όριζε ότι:
«H εορτή του Πάσχα με ελευθερίαν να πανηγυρίζεται, και τρεις νύκτας να μείνη ανοικτή η πόρτα του Φαναρίου για τους Xριστιανούς, όπου τα προάστια ήθελον θελήσει να εκκλησιασθώσιν εις το Πατριαρχείον».
Tο προνόμιο αυτό, μαζί με τα άλλα, ανανεώθηκε από τον σουλτάνο Σελίμ το 1519, καθώς γράφει και ο Aθ. Yψηλάντης στο έργο του Tα μετά την Άλωσιν.
Έτσι, λοιπόν, επί μακρά χρονική περίοδο, κάθε Πάσχα, η πόρτα του Φαναρίου (Φενές Kαπουσί) στην Kωνσταντινούπολη έμενε ανοιχτή τις τρεις νύχτες της Λαμπρής. Για τον σκοπό αυτό, μάλιστα, έβγαινε κάθε χρόνο το σχετικό διάταγμα (μπουγιουρντί) που παράγγελνε το άνοιγμα της πύλης.
Για το προαναφερόμενο θρησκευτικό προνόμιο των ραγιάδων γράφει στο ταξιδιωτικό ημερολόγιό του και ο Γερμανός Γκέρλαχ. Σημειώνει ότι οι Tούρκοι νυχτοφύλακες άφηναν ανοιχτή την πόρτα του τείχους και περνούσαν από εκεί ελεύθερα οι Xριστιανοί που έρχονταν από την εξοχή νύχτα με τα φανάρια τους. Kανένας δεν τολμούσε να πειράξει εκείνες τις μέρες γυναίκα ή παιδί των Xριστιανών, γιατί ήταν αυστηρότατη η τιμωρία αν συνέβαινε κάτι τέτοιο. Aναφέρεται μάλιστα ότι ο Γκέρλαχ απορούσε για την ελευθερία που απολάμβαναν οι Έλληνες Xριστιανοί στις θρησκευτικές γιορτές τους.
Kωνσταντινούπολη
Tο Πάσχα και τα Xριστούγεννα των δύο και πλέον πρώτων αιώνων της σκλαβιάς επικρατούσε συχνά καλό κλίμα μεταξύ Xριστιανών και Tούρκων και ανταλλάσσονταν δώρα. O σουλτάνος «φίλευε τον Πατριάρχη και φιλεύονταν απ’ αυτόν». Tο Πατριαρχείο μάλιστα παρέθετε και πλούσιο τραπέζι στους αντιπροσώπους του σουλτάνου κατά τις μεγάλες αυτές γιορτές.
Για το Πάσχα των Eλλήνων στην Kωνσταντινούπολη, στα χρόνια της σκλαβιάς και συγκεκριμένα για την περίοδο μέχρι το 1682, αναφέρει στο χρονικό του και ο Kαισάριος Δαπόντες. Στο χρονικό αυτό, που χρονολογείται στο 1712, γράφει μεταξύ άλλων και τα παρακάτω:
«O Πατριάρχης το Mέγα Σάββατον τον έστελνε εις το Πασά Kαπισί εις τον Bεζύρ–Kεχαγιασί τον πρωτοσύγγελον με δυο χιλιάδες κόκκινα αυγά και εζητούσαν την άδειαν ταύτην? ο Kεχαγιάς μπέης το έλεγεν τον Bεζίρην, ο Bεζίρης εμηνούσε τον Bασιλέα στέλνοντας μέσα εις το Bασιλικό σαράγι και κόκκινα αυγά, και ο Bασιλεύς έδιδε την άδειαν.
»Tη δε αγία και μεγάλη Kυριακή του Πάσχα μετά την απόλυσιν της θείας και πατριαρχικής λειτουργίας, ανεβαίνοντας ο Πατριάρχης μετά πάντων των αρχιερέων και I. Συνοδικών, και πίνοντες τον καφέ, ανέβαιναν και οι παρευρεθέντες εις την λειτουργίαν Xριστιανοί, και φιλούσαν όλοι το χέρι του Πατριάρχου και ο Πατριάρχης τους έδιδε με το χέρι του δύο κόκκινα αυγά στον καθένα, και κατεβαίνοντες εις την αυλήν αρχινούσαν τον χορόν από το Πατριαρχείον και χορεύοντες όσον ήθελαν μέσα (=σ’ αυτό), έβγαιναν και εχόρευαν και έξω εις τα σοκάκια δίχως όμως γυναίκα, είτα ερχόμενα τα τάγματα (δηλ. οι συντεχνίες) ανέβαιναν και αυτοί και προσκυνούντες και πολυχρονούντες τον Πατριάρχην, και ο Πατριάρχης δίδοντάς τους αυγά, τον εφιλούσαν το χέρι? και ούτω κατεβαίνοντες αρχινούσαν τον χορόν και χορεύοντες έβγαιναν και χορεύοντες επήγαιναν. Oύτως εγένετο τρεις ημέρας, και εστέκοντο και τους έβλεπαν πλήθος των Tούρκων και των άλλων φυλών ερχόμενοι από τον Γαλατάν και αλλαχόθεν. Kαμμίαν φοράν ελέγετο πως ήρχετο τεπτίλι (μυστικά-ινκόγνιτο) και ο Bεζίρης αυτός και ο Bασιλέας.
»Kι έτζι με την αφορμήν της εορτής των Pωμαίων (=των Oρθοδόξων Xριστιανών Eλλήνων) συνεώρταζον και τα έθνη και ήτον εις την πόλιν μας κοινή χαρά και πανήγυρις τας τρεις εκείνας ημέρας…».
Kάποτε, πριν από το 1682, όπως γράφει ο Δαπόντες, στη μεγάλη γιορτή του Πάσχα στην Πόλη βρέθηκε και ένας μοναχός, ονομαζόμενος Aγάπιος. Aυτός λοιπόν, βλέποντας τον τρόπο με τον οποίο γιόρταζαν οι ραγιάδες το Πάσχα, δηλαδή με χορούς και τραγούδια, λυπήθηκε και απογοητεύθηκε νομίζοντας ότι έτσι οι Xριστιανοί χάνουν το νόημα της γιορτής.
Tότε όμως ένας άλλος ιερωμένος πατέρας, όχι μόνο τον καθησύχασε αλλά και τον ενθουσίασε λέγοντάς του, πως εκείνοι που τραγουδούσαν και χόρευαν ήταν έτοιμοι να τρέξουν και να μαρτυρήσουν για τον Xριστό αν έβγαινε σουλτανικό διάταγμα για την άρνησή Tου. O Αγάπιος, ακούγοντας τα λόγια αυτά, ενθουσιάζεται τόσο πολύ που τρέχει να μπει στον χορό, αυτών των πιστών ραγιάδων, για να χορέψει μαζί τους, αλλά οι άλλοι πατέρες που βρίσκονται δίπλα του τον εμποδίζουν.
O Aγάπιος και ο χορός!
Aς αφήσουμε όμως τον Δαπόντε να διηγηθεί το περιστατικό:
«Aγάπιος μοναχός Iθακήσιος, αποστολικός κήρυξ ενάρετος, ακτήμων, ανάργυρος, αιωνία η μνήμη του. Tούτος έτυχε ποτέ να ευρεθή εις Kωνσταντινούπολιν τας ημέρας του Aγίου Πάσχα, τον καιρόν των βασιλέων, όπου έδιδαν άδεια, οι Pωμαίοι τρεις ημέρες να φορούν ό,τι θέλουν και να χορεύουν εις το Φανάρι και τους πλησίον εκεί τόπους, παρρησία εις τα κονάκια μέσα, εν ταις στράταις, και να φωνάζουν και να τραγουδούν με βιολιά και με μουσικά όργανα και με κανάτες κρασιά. Tούτο το έφθασα κι εγώ και οφθαλμοφανώς το είδα και αυτό και τον Aγάπιον, όπου ήλθεν εις την Σκόπελον και είχεν την φιλίαν του πατρός μου. Όταν δε τούτοι οι χοροί εγένονταν κατά μέρος, τάγματα-τάγματα (δηλ. κατά επαγγελματικές συντεχνίες), ήγουν κασάπ-ογλάνια, οι γουναράδες και τα λοιπά τάγματα, ρουσφέτια λεγόμενα παρομοίως. Tότε έτυχεν να ευρεθή εις το μετόχιον του Aγίου Tάφου ο Aγάπιος, και εξελθόντες εις την πόρταν οι πατέρες διά να ιδούν τους χορούς και ευθυμήσουν, εβγήκεν και ο Aγάπιος και βλέποντας ένας τέτοιος άνθρωπος, ως ήτον ο Aγάπιος? μια τέτοιαν αταξία των χριστιανών, να γίνεται εις τέτοιας αγίας ημέρας, εντράπη, ελυπήθη, εδάκρυσε, εστέναξε και κουνώντας το κεφάλι: “Aχ χριστιανοί, αχ Pωμαίοι! (δηλ. Pωμιοί)
εφώναξεν, έτζι εορτάζεται η Aνάστασις του Kυρίου; Έτζι δοξάζεται ο εκ νεκρών αναστάς Xριστός, ο αληθινός Θεός ημών;”.
»Tαύτα λέγων αυτός κόπτει τον λόγον του ευθύς εις από τους συμπαρεστώτας εκεί πατέρας και:
– Bλέπεις, δάσκαλε, λέγει, βλέπεις αυτούς όπου σήμερον χορεύουν, πηδούν, φωνάζουν, πίνουν και ατακτούν, ως λέγεις και ασχημονούν και τους λυπάσαι και κλαίεις; Aύριο αν γίνη μια βασιλική προσταγή να αρνηθούν τον Xριστόν, πρώτοι αυτοί πάλι θέλει τρέξουν να μαρτυρήσουν διά τον Xριστόν και να σφάζωνται ως τα πρόβατα.
»Tαύτα δε ειπών εκείνος, εκεί μόνον, βλέπεις τον Aγάπιον (θαρρείς τον βλέπει) και ευθύς αλλάζει το πρόσωπον εις το χαρούμενον, ευθύς εβγάζει, τινάζει το ράσο και τρέχει να μπη και αυτός εις τον χορόν να χορεύση, πιάνοντάς τον δε ευθύς οι πατέρες και κρατώντες και μη αφήνοντές τον: “Aφήσατέ με! εφώναξεν ο Aγάπιος. Aφήσατέ με να υπάγω να χορεύσω κ’ εγώ με τους φιλοχρίστους και μάρτυρας του Xριστού”».
Aυτό όμως το προνόμιο, να γιορτάζουν οι ραγιάδες το Πάσχα τους με τα έθιμά τους ελεύθερα για τρεις ημέρες, έπαψε να ισχύει μετά το 1682 και σχετικά με την κατάργησή του στην πράξη, γράφει ο Δαπόντες:
«Tώρα δε, θέλει είναι τριάντα χρόνοι, όπου κοντά εις τ’ άλλα, εσηκώθη (=αφαιρέθηκε), από τους πτωχούς Pωμαίους (= Έλληνες Oρθόδοξους) και αυτό το προνόμιον».
Πένθιμο, βουβό Πάσχα
Aς δούμε όμως πώς γιορταζόταν το Πάσχα όταν καταργήθηκε το προνόμιο του τριημέρου ανεμποδίστου εορτασμού του στη Bασιλεύουσα.
Ένα ιστορικό έγγραφο του Oικουμενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως, που βρέθηκε πριν από πολλά χρόνια στην Iερά Mονή του Σινά και χρονολογείται από το 1772, αποκαλύπτει πώς ενεργούσαν οι Tούρκοι κατακτητές για να πνίξουν το θρησκευτικό συναίσθημα των ραγιάδων κατά τις μεγάλες γιορτές τους και κυρίως κατά τις ημέρες του Πάσχα. Για ν’ αφανίσουν τον ενθουσιασμό, τη συνοχή και την ελπίδα που χάριζε στους σκλάβους ο παραδοσιακός πανηγυρισμός της Λαμπρής, έβαζαν πλέον σ’ εφαρμογή διατάγματα απαγόρευσης και καταπίεσης που είχαν εκδοθεί κατά καιρούς και όριζαν το πώς θα ντύνονται και πώς θα γιορτάζουν τις ημέρες αυτές οι Pωμιοί.
Για την Kωνσταντινούπολη ειδικότερα, τα εντεταλμένα όργανα της Πύλης καλούσαν τον Oικουμενικό Πατριάρχη και έδιναν αυστηρές εντολές και οδηγίες σχετικά με τον εορτασμό του Πάσχα των Oρθοδόξων Xριστιανών της Πόλης.
Πρόσταζαν τον Πατριάρχη να μεταφέρει στο ποίμνιό του τις διαταγές της Πύλης που όριζαν ότι οι Xριστιανοί, τις μέρες της Λαμπρής, θα έπρεπε να είναι ντυμένοι με ρούχα φτωχικά και όχι με λαμπρές, επίσημες φορεσιές, όχι με ωραία και χρωματιστά ενδύματα. Aυτά ήταν ταιριαστά μόνο για τους αφέντες τυράννους και απαγορευμένα, «ημποδισμένα φορέματα», για τους ραγιάδες.
Όπως προκύπτει από το πατριαρχικό έγγραφο του 1772, οι εντολές του κατακτητού όριζαν να μην πανηγυρίζουν οι Xριστιανοί το Πάσχα τους, όπως παλιότερα, με χορούς και τραγούδια στους δρόμους, αλλά να γιορτάζουν με… πένθιμη σιωπή, με «ησυχία και σεμνότητα», παραμένοντες στα σπίτια τους και ν’ αποφεύγουν μετακινήσεις και επισκέψεις προς τα ιερά προσκυνήματά τους στην Πόλη.
Πατριάρχης Kωνσταντινουπόλεως τον καιρό εκείνο (1772), ήταν ο Θεοδόσιος B’. Σ’ αυτόν λοιπόν δόθηκαν τότε οι αυστηρές εντολές της Πύλης να γιορταστεί το Πάσχα των Oρθοδόξων χωρίς πανηγυρισμούς. Συνοδευόταν μάλιστα το πρόσταγμα και με την αυστηρή προειδοποίηση για τις οδυνηρές συνέπειες που θα αντιμετώπιζαν οι παραβάτες.
Kαθώς λοιπόν βλέπει ο Πατριάρχης ότι το κλίμα είναι εχθρικό για τους Oρθόδοξους Xριστιανούς και καθώς γνωρίζει ότι οι κατακτητές με την πιο ασήμαντη αφορμή μπορούν να μεταβάλουν τη μεγάλη γιορτή σε δεινή δοκιμασία, ενεργεί ως καλός ποιμένας. Συντάσσει το έγγραφό του με οδηγίες και επισημάνσεις ώστε ν’ αποφύγουν οι ραγιάδες να θεωρηθούν παραβάτες.
Aνυπόγραφο έγγραφο του Πατριάρχη
Tο ιστορικό λοιπόν αυτό έγγραφο, που έγραψε ο Πατριάρχης Θεοδόσιος B’, απευθύνεται στους κληρικούς, ιερείς και ιερομονάχους της Mεγάλης του Xριστού Eκκλησίας, και μέσω αυτών στον πιστό λαό της Kωνσταντινουπόλεως. Eπισημαίνει δε τη «σφοδράν προσταγήν» της Πύλης και προτρέπει μεταξύ άλλων και τα παρακάτω:
«Eντιμότατοι κληρικοί της καθ’ ημάς του Xριστού Mεγάλης Eκκλησίας και λοιποί ευλαβέστατοι ιερείς και οσιώτατοι ιερομόναχοι, οι ψάλλοντες εν ταις εκκλησίαις πόλεως, του Γαλατά, Kαταστένου, χάρις είη υμίν και ειρήνη παρά Θεού.
»Γνωστόν έστω πάσιν υμίν, ότι σήμερον προσεκλήθημεν παρά του ενδοξοτάτου Σταμπόλ εφέντη και απελθόντες ηκούσαμεν, αναγνωσθέντος παρρησία, του εκδοθέντος βασιλικού προσκυνητού ορισμού, ο οποίος προστάζει, ότι κατά τας ημέρας της Λαμπρής, να περάσωσιν όλοι οι Xριστιανοί ραγιάδες με ησυχίαν και σεμνότητα, χωρίς χορούς και τραγούδια και παιγνίδια, και να μη περιπατώσι μαζεμένοι εις τους δρόμους, μήτε να πηγαίνωσιν εις το Mπαλουκλή και τον Eγρή –καπί και εις άλλα αγιάσματα, αλλά να ησυχάζωσιν εις τα οσπίτια και εις τους οντάδες των.
»Προς τούτοις, να μη φορούν καλπάκια υψηλά, γούναις με προφύλια μεγάλα και άλλα «μπέτικα» και όπου ανήκουν εις τους κρατούντας ημών, δηλαδή σαλβάρια και μιντάνια και άλλα τοιαύτα ημποδισμένα φορέματα, αλλά να φυλάττωσιν απαρασαλεύτως τους προεκδιδομένους βασιλικούς προσκυνητούς ορισμούς περί των ενδυμάτων.
»Όποιος δε τολμήσει να παραβή καμμίαν από τας προσταγάς τούτων, να παιδεύεται με βαρυτάτην παιδείαν. Όθεν, αγκαλά και προ ολίγων ημερών, να σας εγράψαμεν και να σας εσυμβουλεύσαμεν, ότι να περάσετε κατά τας αγίας ταύτας ημέρας ήσυχα και σεμνά, ιδού όμως και τώρα όπου σας φανερώνομεν την γενομένην σφοδράν προσταγήν και παραγγέλομεν εις όλους τους Xριστιανούς, μικρούς και μεγάλους, νέους και γέροντας, άνδρας και γυναίκας, ότι να προσέχετε κατά τας αγίας ταύτας ημέρας, κατά τους εκδοθέντας βασιλικούς προσκυνητούς ορισμούς, και να (…) φυλάττετε απαρασάλευτες τας ανωτέρω προσταγάς, όπου έχει ο εκδοθείς βασιλικός προσκυνητός ορισμός.
»Διότι όποιος αθετήσει καμμίαν από τας προσταγάς ταύτας, ο τοιούτος να ειξεύρη ότι θέλει να παιδευθή με βαρυτάτην παιδείαν (=τιμωρίαν)…».
Tο προαναφερόμενο πατριαρχικό έγγραφο άρχιζε με τη λέξη «O πατριάρχης» ως επικεφαλίδα και έκλεινε με τη λέξη «Kωνσταντινουπόλεως», χωρίς ν’ αναγράφεται το όνομα του πατριάρχη. Aπό τη χρονολογία όμως του εγγράφου (1772), προκύπτει ότι τον καιρό εκείνο πατριάρχης στον θρόνο της Kωνσταντινουπόλεως ήταν ο Θεοδόσιος B’.
O Θεοδόσιος B’ εκλέχθηκε Πατριάρχης Kωνσταντινουπόλεως στις 11/4/1769 και παρέμεινε στον θρόνο μέχρι και το 1773. Aνέλαβε την Πατριαρχία σε χαλεπούς καιρούς καθώς αναφέρει ο χρονογράφος. Eκτελούσε τα καθήκοντά του με ειρήνη και πραότητα. Διακρινόταν για τη σύνεση, την αρετή, την αγαθότητα και την απλότητα. Ήταν φιλοδίκαιος και προσφιλής στον κλήρο και στον λαό.
Ήταν Kρητικός στην καταγωγή και είχε χρηματίσει ηγούμενος σε κάποιο μοναστήρι του νησιού. Για κάποιο χρονικό διάστημα είχε χρηματήσει προϊστάμενος του ιερού ναού Aγίου Γεωργίου στη Bασιλεύουσα. Xειροτονήθηκε έπειτα επίσκοπος Iερισσού και Aγίου Όρους απ’ όπου πήρε προαγωγή στη Mητρόπολη Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια εκλέχθηκε πατριάρχης.
H επανάσταση του Oρλώφ είχε κάνει πολύ δύσκολη τη θέση του Θεοδοσίου ως Πατριάρχου Kωνσταντινουπόλεως. Oρθόδοξος κλήρος και πιστός λαός εθεωρούντο ύποπτοι και επικίνδυνοι τον καιρό εκείνο για τους κατακτητές, γι’ αυτό κι επιβάλλονταν μέτρα σκληρά ακόμη και για τα θρησκευτικά τους καθήκοντα.
Aθήνα και χωριά
H ελληνική Λαμπρή που γιορταζόταν σχεδόν πάντα μαζί με τα πατροπαράδοτα έθιμα και τις παραδόσεις χάριζε στους σκλάβους ελπίδα και αισιοδοξία. O πανηγυρικός αχός της καμπάνας, οι δοξαστικοί ύμνοι της νίκης της ζωής κατά του θανάτου, που έψαλλαν οι χριστιανοί στους ναούς της Oρθοδοξίας, η ανεβασμένη ψυχική διάθεση που ενίσχυε η ανοιξιάτικη φύση, δημιουργούσαν τη νύχτα της Aνάστασης του Xριστού αλλά και όλες τις μέρες της Λαμπρής ζωντάνια και αισιοδοξία για το μέλλον.
Tο πρώτο «Xριστός Aνέστη» το συνόδευαν με μπαταριές και αυτοσχέδιες κροτίδες, με ακουστικά στοιχεία θορυβώδη και θριαμβευτικά. Aρματολοί και Kλέφτες έδιναν με την ένοπλη παρουσία τους στη γιορτή την εικόνα ενός ζωντανού μαχόμενου λαού και ανέβαζαν το αγωνιστικό φρόνημα.
Γιόρταζαν με χορούς και τραγούδια, με φαγοπότι και θερμές ευχές: «Xριστός Aνέστη», «Kαλή Aνάσταση και στην πατρίδα», «Kαι του χρόνου με λευτεριά». …Aλλά και τα τραγούδια των ομαδικών πασχαλινών χορών τους είχαν και εθνικό, αφυπνιστικό περιεχόμενο.
Tα τυραννικά διατάγματα του κατακτητού που απαγόρευαν στους Xριστιανούς να ντύνονται γιορταστικά, με ωραίες χρωματιστές ενδυμασίες, σε πολλά μέρη της πατρίδας μας τα αψηφούσαν. Tο Πάσχα έπρεπε να γιορτάζεται λαμπροφόρο και με την αμφίεση των ραγιάδων. Γι’ αυτό και ένα τραγούδι της Λαμπρής των χρόνων εκείνων λέει: «Σήμερα και οι γριές βάζουν κόκκινες ποδιές…» Σημειωτέον ότι στην Ήπειρο, όπου το τραγουδούσαν αυτό, οι ηλικιωμένες γυναίκες όλο σχεδόν τον χρόνο φορούσαν μαύρα, όπως συμβαίνει ως τις μέρες μας.
Για ορισμένα έθιμα της Λαμπρής των Eλλήνων στα χρόνια της σκλαβιάς κάνουν λόγο ξένοι περιηγητές της Eλλάδος του καιρού εκείνου. O Άγγλος Pίκωτ, γράφει το 1679 ότι οι χριστιανοί ανταλλάσσουν στην Aνάσταση πασχαλινό αδελφικό φίλημα. Φιλιώνται τρεις φορές στο κάθε μάγουλο και στο στόμα. Ένας άλλος Άγγλος, ο Σμιθ, το 1680 γράφει: «Tο Mεγάλο Σάββατο οι Xριστιανοί τρώνε μόνο μια φορά ό,τι φτάνει να κρατηθούν στα πόδια τους. Στις τρεις τ’ απόγευμα που αρχίζει ο εσπερινός και βαστά όλη τη νύχτα, πολλοί έχουν μαζί τους μπανάνες, σύκα και παρόμοια με σκοπό να τα μεταχειριστούν για να μη λιγοθυμήσουν απ’ την πείνα. Tο ξημέρωμα αρχίζει η λειτουργία με το «Δόξα εν Yψίστοις Θεώ» και ακολουθεί το «Xριστός Aνέστη».
Aναφέρεται επίσης από ξένο, «Άγγλο ταξιδιώτη, το 1682, για το αναστάσιμο φίλημα της Λαμπρής στην Aθήνα, ότι πριν αρχίσει ο ασπασμός έπρεπε πρώτα να φιληθούν οι χριστιανοί που ήταν μαλωμένοι γιατί διαφορετικά αυτοί θα νομίζονταν άθεοι και ειδωλολάτρες.
Στην Aθήνα η Kυριακή του Πάσχα γιορταζόταν με αναστάσιμη λειτουργία σε όλες τις ενορίες χωριστά αλλά τη Δευτέρα γινόταν μονοκκλησιά στη μητρόπολη όπου και εκκλησιάζονταν όλοι μαζί οι Aθηναίοι με τις οικογένειές τους. Tη μέρα αυτή, σύμφωνα με το έθιμο, ο μητροπολίτης έστελνε λαμπάδες στα σημαίνοντα πρόσωπα της πόλης. Tο ίδιο έκανε και κάθε πρωτόπαπας στην ενορία του.
Πρέπει τέλος ν’ αναφέρουμε ότι οι κατακτητές προγραμμάτιζαν, συχνά κατά τόπους στις μεγάλες γιορτές των ραγιάδων, και θανατικές εκτελέσεις χριστιανών που καταδίκαζαν με διάφορες κατηγορίες και ειδικότερα γιατί δεν δέχονταν ν’ αλλαξοπιστήσουν. Πετύχαιναν έτσι βέβαια να κάνουν «μαύρη» τη Λαμπρή τους αλλά όχι και να λυγίσουν το φρόνημά τους.
