Τι προβλέπει το περίφημο άρθρο 13 για τα αυτόματα φίλτρα περιεχομένου; Κινδυνεύουν τα memes; Τι θα αλλάξει στον τρόπο με τον οποίο μοιραζόμαστε ειδήσεις και υπερσυνδέσμους στο διαδίκτυο;
Των Αλεξάνδρα Γιαννοπούλου, PhD και Αιμιλία Γιβροπούλου, LLM*
Οταν τον Ιούλιο του 2015 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δημοσίευσε το ψήφισμα αξιολόγησης της σε ισχύ Οδηγίας ΕΕ περί πνευματικών δικαιωμάτων του 2001, το οποίο είχε κατατεθεί αρχικά από την ευρωβουλευτή Julia Reda, οι αντιφατικές αντιδράσεις από διάφορους φορείς έδειξαν ότι δε θα επιτευχθεί εύκολα η συμφωνία για το ακριβές περιεχόμενο της αναγκαίας αναθεώρησής της. Το αρχικό κείμενο της πρότασης Οδηγίας κατατέθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το Σεπτέμβριο του 2016. Δύο χρόνια μετά, έπειτα από ποικίλες διαβουλεύσεις και ψηφοφορίες από τις αρμόδιες επιτροπες του κοινοβουλίου (LIBE, IMCO, ITRE, CULT), το κείμενο που πρόκειται να παρουσιαστεί στην Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου προέρχεται από την αρμόδια επί της ουσίας Επιτροπής Νομικών Θεμάτων (JURI) και συνεχίζει να περιέχει διατάξεις επιβλαβείς για τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούμε, ενημερωνόμαστε και δημιουργούμε στο διαδίκτυο.
1. Το νέο γειτονικό δικαίωμα υπέρ των εκδοτών Τύπου
Το άρθρο 11 της πρότασης Οδηγίας προτείνει τη δημιουργία ενός αποκλειστικού γειτονικού δικαιώματος υπέρ των εκδοτών Τύπου, για την ψηφιακή αναπαραγωγή και διάθεση στο κοινό των δημοσιεύσεών τους. Σύμφωνα με αυτό το δικαίωμα, η επαναχρησιμοποίηση σημαντικών σε μέγεθος ψηφιακών αποσπασμάτων (snippets) θα επιτρέπεται μόνο μετά τη λήψη άδειας από τον εκδότη Τύπου. Το δικαίωμα αυτό θα διαρκεί για 20 χρόνια από την ημερομηνία δημοσίευσης. Η αιτιολογική έκθεσηβασίζει τη δημιουργία του δικαιώματος στην προσπάθεια “δίκαιης κατανομής της αξίας”, απαραίτητης για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας του κλάδου, καθώς “οι εκδότες Τύπου αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην αδειοδότηση των εκδόσεών τους στο διαδίκτυο και τη λήψη δίκαιου μεριδίου από την αξία που παράγουν”.
Τα άρθρα ειδήσεων προστατεύονται ήδη από πνευματικά δικαιώματα όταν αυτά αποτελούν πνευματική δημιουργία του δημιουργού τους και εφόσον είναι πρωτότυπα. Ωστόσο, σύντομα αποσπάσματα από αυτά τα άρθρα, όπως ο τίτλος ή μια μόνο πρόταση δεν πληρούν την προϋπόθεση της πρωτοτυπίας που απαιτείται, για να προστατεύονται από το νόμο περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Ως εκ τούτου και σύμφωνα με τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η χρήση τέτοιων σύντομων αποσπασμάτων άρθρων ειδήσεων δεν αποτελεί παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων και δεν απαιτεί άδεια. Σε αντίθεση με τα πνευματικά δικαιώματα, το γειτονικό δικαίωμα δεν απαιτεί πρωτοτυπία επειδή δεν προστατεύει την πνευματική δημιουργία του δημιουργού, αλλά μια επένδυση. Στην περίπτωση των εκδοτών Τύπου, η εισαγωγή ενός γειτονικού δικαιώματος μπορεί λοιπόν να δημιουργήσει αποκλειστικά δικαιώματα, ακόμη και σε μικρά αποσπάσματα ή τίτλους ειδήσεων. Η επαναχρησιμοποίηση αυτών των αποσπασμάτων θα απαιτεί έτσι ρητή άδεια των εκδοτών.
Παρά τα υποσχόμενα οφέλη του, το προτεινόμενο δικαίωμα έχει ήδη υποστεί έντονη κριτική καθώς δε φαίνεται να εκπληρώνει το σκοπό δημιουργίας του. Για παράδειγμα, στις χώρες όπου ένα τέτοιο δικαίωμα έχει ήδη εφαρμοστεί (βλ. Γερμανία και Ισπανία) η προβολή ειδήσεων και η πρόσβαση στην πληροφορία επηρεάστηκαν αρνητικά. Γενικά, κανένα οικονομικό όφελος υπέρ των εκδοτών και των δημοσιογράφων δεν παρατηρήθηκε. Πάνω από 100 ευρωβουλευτές καθώς και η συντριπτική πλειοψηφία της επιστημονικής ακαδημαικής κοινότητας στην Ευρώπη έχουν συνταχθεί δημόσια κατά του άρθρου 11, σημειώνοντας πως το άρθρο θα δημιουργήσει πολύ ευρεία δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σε αποσπάσματα ειδήσεων ή σε άλλες πληροφορίες και ότι θα εμποδίσει την ελεύθερη ροή πληροφοριών που είναι ζωτικής σημασίας για μια δημοκρατική κοινωνία. Μία αδημοσίευτη έρευνα, που διεξήχθη από το ερευνητικό κέντρο της Επιτροπής (JRC), περιέχει στοιχεία κατά της υιοθέτησης του νέου δικαιώματος. Σύμφωνα με την έκθεση αυτή, ο στόχος πίσω από ένα τέτοιο δικαίωμα δεν θα επιτευχθεί, δεδομένου ότι «τα διαθέσιμα εμπειρικά στοιχεία δείχνουν ότι οι συγκεντρωτές ειδήσεων (news aggregators) έχουν θετικό αντίκτυπο στα διαφημιστικά έσοδα των εκδοτών ειδήσεων κάτι το οποίο εξηγεί γιατί οι εκδότες είναι πρόθυμοι να διανείμουν το περιεχόμενό τους μέσω αυτών». Επομένως, η συνέπεια εφαρμογής ενός τέτοιου ασαφούς νέου δικαιώματος είναι ότι θα καταστεί αδύνατη η αναφορά σε άρθρο ειδήσεων με τον τίτλο του ή με ένα σύντομο απόσπασμα μέσω συνδέσμου, δημιουργώντας εμπόδια στην ελευθερία της πληροφόρησης στο ίντερνετ.
Πηγή: reddit.com
2. Τα αυτόματα φίλτρα περιεχομένου
Το άρθρο 13 της πρότασης Οδηγίας αφορά τη «χρήση προστατευόμενου περιεχομένου από παρόχους υπηρεσιών της κοινωνίας της πληροφορίας που αποθηκεύουν και δίνουν πρόσβαση σε μεγάλο αριθμό έργων και άλλου υλικού που αναφορτώνονται από τους χρήστες τους». Σύμφωνα με τη σχετική διάταξη, οι εν λόγω πάροχοι έχουν την υποχρέωση να λαμβάνουν μέτρα (βλ. χρήση «αποτελεσματικών τεχνολογιών αναγνώρισης περιεχομένου») κατάλληλα και αναλογικά, « με σκοπό την εξασφάλιση της λειτουργίας των συμφωνιών που συνάπτονται με δικαιούχους για τη χρήση των έργων τους ή άλλου υλικού ή την αποτροπή της διαθεσιμότητας στις υπηρεσίες τους έργων ή άλλου υλικού που προσδιορίζονται από τους δικαιούχους, μέσω της συνεργασίας με τους παρόχους υπηρεσιών». Με άλλα λόγια, το άρθρο απαιτεί από τις ιστοσελίδες που φιλοξενούν περιεχόμενο προστατευόμενο ή που δημιουργείται από χρήστες (το λεγόμενο user-generated content) να εφαρμόζουν υποχρεωτικά φίλτρα αναζήτησης παραβιάσεων πνευματικών δικαιωμάτων, σε κάθε χρήση
Οι καταστροφικές συνέπειες εφαρμογής τέτοιου είδους φίλτρων έχουν τονιστεί από τον Ειδικό Εισηγητή για την προαγωγή και προστασία του δικαιώματος στην ελευθερία γνώμης και έκφρασης, από πλειοψηφία ακαδημαϊκών, από σημαντικούς πρωτοπόρους του ίντερνετ, από οργανώσεις, από καλλιτέχνες και χρήστες, καθώς και από μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ολοι οι παραπάνω τονίζουν τις βλαβερές συνέπειες της εφαρμογής του άρθρου σε βασικές ελευθερίες, όπως για παράδειγμα την ελευθερία της έκφρασης και την επιχειρηματική ελευθερία. Τα φίλτρα δεν επαρκούν για να εξασφαλίσουν την απουσία παραβιάσεων, καθώς δεν υπάρχουν τεχνολογικά φίλτρα που να ανιχνεύουν με ακρίβεια όλες τις παραβιάσεις πνευματικών δικαιωμάτων. Συγκεκριμένα, πολύ συχνά απαιτείται ανθρώπινη κρίση για να εκτιμηθεί η εγκυρότητα ενός αιτήματος κατάργησης περιεχομένου λόγω παραβίασης πνευματικών δικαιωμάτων (πχ. σε περίπτωση που το περιεχόμενου μπορεί να επωφεληθεί από μια νόμιμη εξαίρεση ή περιορισμό των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας). Η αυτόματη κατάργηση του περιεχόμενου που είναι καθόλα νόμιμο αποτελεί, λοιπόν, προσβολή στην ελευθερία της έκφρασης του χρήστη και δημιουργού.
Πηγή: twitter.com
Η εισαγωγή αυτόματου φιλτραρίσματος μέσω αλγορίθμων θα επιδεινώσει το υφιστάμενο πρόβλημα, διακινδυνεύοντας την κοινή χρήση όχι μόνο βίντεο remixes και memes, αλλά και κώδικα ή έργων που περιλαμβάνουν ανοιχτά αδειοδοτημένο περιεχόμενο. Τα φίλτρα, λοιπόν, θα αφαιρούν αυτόματα κάθε φαινομενικά μη εξουσιοδοτημένη χρήση υλικού που προστατεύεται από πνευματικά δικαιώματα ανεξάρτητα από τη νομιμότητα της χρήσης. Για παράδειγμα, όταν η εν λόγω χρήση εμπίπτει στις περιπτώσεις που προβλέπονται από τις εξαιρέσεις και περιορισμούς των πνευματικών δικαιωμάτων, οι οποίες παρουσιάζουν ανομοιογένεια στα διάφορα κράτη μέλη, δεν απαιτείται ρητή έγκριση του δικαιούχου. Πιο συγκεκριμένα, όταν δεν εφαρμόζεται ο περιορισμός των πνευματικών δικαιωμάτων λόγω παρωδικού σκοπού (η σχετική διάταξη δεν έχει ενσωματωθεί για παράδειγμα στο ελληνικό δίκαιο υπάρχει όμως στο γαλλικό), τα memes αποτελούν τυπικά παραβίαση των πνευματικών δικαιωμάτων του δημιουργού της επίμαχης εικόνας, εάν δεν υπάρχει ρητή άδεια χρήσης ή εάν αυτή δε βρίσκεται στο δημόσιο τομέα (public domain).
Το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 13 είναι ασαφές και υπάρχει κίνδυνος να υπόκεινται στην υποχρέωση επιβολής φίλτρων διάφοροι πάροχοι περιεχομένου ανεξάρτητα με τον τρόπο διαχείρισης του περιεχομένου, όπως για παράδειγμα το TripAdvisor και το Instagram. Αυτό σημαίνει ότι οι περισσότεροι πάροχοι θα είναι άμεσα υπεύθυνοι για όλες τις παραβιάσεις πνευματικών δικαιωμάτων των χρηστών τους. Για να συμμορφωθούν με το νόμο, θα πρέπει να λάβουν προληπτικά άδειες από κάθε κάτοχο δικαιωμάτων παγκοσμίως για όλα τα δισεκατομμύρια έργων που προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα, πράγμα που είναι αδύνατο επειδή δεν υπάρχουν οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης που να αντιπροσωπεύουν όλα τα είδη έργων. Επιπροσθέτως, αν δεν εμποδίζουν τις παραβιάσεις πνευματικών δικαιωμάτων προτού συμβούν μέσω των αυτόματων φίλτρων, θα φέρουν νομική ευθύνη. Το ρίσκο τέτοιας ευθύνης θα συρρικνώσει τη βάση για επενδύσεις σε νέες επιγραμμικές υπηρεσίες και ιδίως σε νέες υπηρεσίες που αναπτύσσονται από μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις. Έτσι, θα ενισχυθεί η συγκέντρωση της αγοράς στους παρόχους που έχουν ήδη σημαντική θέση. Τέλος, το άρθρο 13 δεν αντικατοπτρίζει τις αρχές που οδήγησαν το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αναπτύξει τη νομολογία του κατά της επιβολής μέτρων γενικής παρακολούθησης.
Πηγή: twitter.com
3. Διασφαλίζοντας το Διαδίκτυο
Η νομοθετική διαδικασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μια μακροσκελής διαδικασία που περιλαμβάνει πολλά διαφορετικά στάδια και απασχολεί πολλούς διαφορετικούς φορείς. Στις 20 Ιουνίου η αρμόδια επί της ουσίας Επιτροπή Νομικών Θεμάτων ψήφισε την τελική της πρόταση και μαζί ψήφισε υπερ της εισαγωγής της πρότασης σε διαβουλεύσεις μεταξύ των τριων νομοθετικών οργάνων (trilogues), δηλαδή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, και του Ευρωπαϊκου Συμβουλίου. Επομένως, η διαδικασία βρίσκεται ακόμα μακριά από το τέλος, μιας και το τελικό κείμενο θα σχηματιστεί κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων αυτών. Ύστερα από την ανακοίνωση της τελικής απόφασης της αρμόδιας επιτροπής στο Κοινοβούλιο τη Δευτέρα, συγκεντρώθηκαν και κατατέθηκαν σήμερα υπογραφές από τρεις πολιτικές ομάδες – ονομαστικά από την Ομάδα τωv Πρασίvωv / Ευρωπαϊκή Ελεύθερη Συμμαχία, την Συνομοσπονδιακή Ομάδα της Ευρωπαϊκής Ενωτικής Αριστεράς/Αριστερά των Πρασίνων των Βορείων Χωρών και την Oμάδα Ευρώπη Ελευθερίας και Άμεσης Δημοκρατίας – και 50 ανεξάρτητες υπογραφές από Μέλη του Κοινοβουλίου διαφορετικών ομάδων προκειμένου να αιτηθούν την προσβολή της. Το αίτημα αυτό θα ψηφιστεί από την Ολομέλεια την Πέμπτη 5 Ιουλίου. Με άλλα λόγια, η Ολομέλεια θα μπορεί να αποφασίσει εκ νέου για το αν θα εισαχθεί η πρόταση απευθείας σε trilogues ή αν θα ανοίξει ο φάκελος προκειμένου να αποφασίσει το Κοινοβούλιο, ως Ολομέλεια πια, για κάθε ρύθμιση του κειμένου ξεχωριστά. Στην τελευταία περίπτωση, ο φάκελος θα μπει απευθείας στην ατζέντα της Ολομέλειας του Σεπτέμβρη.
Συνεπώς, η συνεχής ενημέρωση των νομοθετικών οργάνων είναι απαραίτητη. Ειδικά όσον αφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο που αποτελεί εκλεγμένο από το λαό όργανο, η επικοινωνία από τον ίδιο το λαό είναι υψηλής σημασίας. Όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, το ζήτημα έχει ήδη κεντρίσει το ενδιαφέρον της κοινωνίας των πολιτών, ανάμεσά τους ο μη-κυβερνητικός οργανισμός European Digital Rights που ασχολείται με τα ψηφιακά δικαιώματα στην Ευρώπη, και ο οργανισμός προστασίας των καταναλωτών στην Ευρώπη, BEUC. Πολλοί μάλιστα είναι αυτοί που έχουν χαρακτηρίσει την πρόταση ως “ACTA 2”. Στην Ελλάδα, ο μη κυβερνητικός οργανισμός ΕΕΛΛΑΚ βρίσκεται επίσης σε εγρήγορση και ενημερώνει συχνά μέσα από τη διαδικτυακή του πλατφόρμα σχετικά με τις εξελίξεις.
Πέραν όμως από τους “συνήθεις υπόπτους”, οι οποίοι ασχολούνται κατ’ εξοχήν με το αντικείμενο αυτό, τον τελευταίο καιρό οι δράσεις και κινητοποιήσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο από το λαό έχουν αυξηθεί. Ξεφεύγοντας πλέον από την εκπροσώπηση μέσω οργανισμών και άλλων φορέων, ο κάθε πολίτης μπορεί με απλά εργαλεία να επικοινωνήσει με του εκπροσωπους του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και να λάβει μέρος στη δράση ενάντια στα άρθρα 11 και 13. Ήδη το ζήτημα έχει ταρακουνήσει όλους τους Ευρωβουλευτές, οι οποίοι εν μέσω κινητοποιήσεων λάβανε πάνω από 60.000 email. Μια τέτοια δράση σαφώς δεν περνάει απαρατήρητη. Ορισμένοι θεωρούν τα αιτήματα από το λαό άλλο ένα spam, πολλοί όμως ήταν αυτοί που έχουν δείξει ενδιαφέρον στον φάκελο και είναι διατεθειμένοι να βοηθήσουν με την ψήφο τους στην μη καταστρατηγηση του διαδικτύου.
Από τον Σεπτέμβρη του 2016 που ανακοινώθηκε η πρόταση της Επιτροπής, δημιουργήθηκαν πολλές διαφορετικές κινητοποιήσεις μέσω μη-κυβερνητικών οργανισμών που ασχολούνται με τα ψηφιακά δικαιώματα. Στην σελίδα #SaveYourInternet προτείνονται τρεις τρόποι επικοινωνίας με τους Ευρωβουλευτές – κλήση, Email, tweet. Τα δύο τελευταία σαφώς γίνονται αντιληπτά, μπορούν όμως εύκολα να αγνοηθούν με το πάτημα ενός κουμπιού. Η κλήση όμως δεν μπορεί επ ουδενί να αγνοηθεί. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι οι κλήσεις στους εκπροσώπους του λαού είναι το πιο αποτελεσματικό εργαλείο. Όσον αφορά στους Έλληνες Ευρωβουλευτές, από 02-07 έως και 05-07 θα βρίσκονται στα γραφεία τους στο Στρασβούργο, ενώ την αμέσως επόμενη εβδομάδα θα επιστρέψουν στα γραφεία τους στις Βρυξέλλες. Τα στοιχεία επικοινωνίας τους είναι όλα διαθέσιμα στα προφίλ τους στην ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Παρόμοιες κινητοποιήσεις μπορούν να βρεθούν στη σελίδα της Open Media, Save the link, της Bits of Freedom, Save the meme, στη σελίδα της ένωσης καλλιτεχνών Create Refresh και στη δράση της Mozilla, Change Copyright. Στις σελίδες αυτές μπορεί κανείς να βρει όλες τις αναγκαίες πληροφορίες σχετικά με το νομοσχέδιο και τα επικίνδυνα άρθρα, καθώς επίσης και εργαλεία επικοινωνίας με τους Ευρωβουλευτές. Περισσότερες πληροφορίες και ενημερώσεις δημοσιεύονται καθημερινά τόσο στη σελίδα της Ευρωβουλευτή Julia Reda, σκιώδη εισηγήτρια στην Επιτροπή Νομικών Θεμάτων από το Κόμμα των Πειρατών και των Greens/EFA στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, όσο και στις σελίδες του μη-κυβερνητικού οργανισμού EDRi, της ομάδας Creativity for Copyright και σε πολλά άλλα μέσα. Στο twitter οι συζητήσεις εξελίσσονται σε συνδυασμό με τα hashtags #SaveYourInternet και #FixCopyright.
*Η Αλεξάνδρα Γιαννοπούλου είναι διδάκτωρ Νομικής του University of Paris II Panthéon Assas και δικηγόρος. Εργάζεται ως ερευνήτρια στο Blockchain and Society Policy Lab, στο Institute for Information Law (IViR) του University of Amsterdam. Είναι επιστημονική συνεργάτης στο Humboldt Institute for Internet and Society (HIIG) στο Βερολίνο και στο Institute for Communication Sciences (CNRS-ISCC) στο Παρίσι.
Η Αιμιλία Γιβροπούλου είναι δικηγόρος με LLM στο δίκαιο του Διαδικτύου και εργάζεται ως νομικός σύμβουλος σε ζητήματα ψηφιακής πολιτικής στην ομάδα Greens/EFA στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Στο παρελθόν έχει συνεργαστεί με τον μη-κυβερνητικό οργανισμό European Digital Rights.
Πηγή κεντρικής φωτογραφίας eff.org
