Πολλά συναρπαστικά και υπέρμετρα συναισθήματα έχουν εκφραστεί για την Σύμβαση για το Νομικό Καθεστώς της Κασπίας Θάλασσας, η οποία υπεγράφη τελικά στις 12 Αυγούστου από τους ηγέτες των πέντε χωρών της Κασπίας (Ρωσία, Ιράν, Καζακστάν, Τουρκμενιστάν, Αζερμπαϊτζάν) στην πόλη του Καζακστάν, Ακτάου. Ο Ρώσος πρόεδρος Vladimir Putin το χαρακτήρισε ως ένα γεγονός που θα “αφήσει εποχή”, ενώ ο Καζάκος ομόλογός του Nursultan Nazarbayev, δήλωσε πως η σύμβαση δεν ήταν τίποτα περισσότερο παρά ένα Σύνταγμα για την Κασπία.
Η 18σέλιδη σύμβαση, το αποτέλεσμα 22 ετών δύσκολων διαπραγματεύσεων, είναι ωστόσο, ουσιαστικά ένα έγγραφο-πλαίσιο το οποίο θα χρειαστεί να συμπληρωθεί σημαντικά με επιπλέον συμφωνίες. Μόνο μετά από αυτό θα είναι δυνατό να μιλήσουμε ρεαλιστικά για την κατάτμηση της Κασπίας, αν και κάποια ρωσικά και καζακικά ΜΜΕ, κάνουν ακριβώς αυτό.
Επομένως, τι αλλάζει πραγματικά; Το κυριότερο είναι ότι η εννοιολογική προσέγγιση στον καθορισμό του καθεστώτος της Κασπίας, έχει αλλάξει. Η απόφαση να θεωρηθεί η Κασπία Θάλασσα ούτε θάλασσα ούτε λίμνη, είναι, σε νομικούς όρους, επαναστατική. Το να μην χαρακτηριστεί ως θάλασσα σημαίνει ότι η Συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας δεν ισχύει για την Κασπία, και επιτρέπει την επέκταση του πλάτους των χωρικών υδάτων στα 12 από τα 15 ναυτικά μίλια από την ακτή, και να καθιερώσει μια ζώνη αλιείας 10 μιλίων, σε αντίθεση με μια αποκλειστική οικονομική ζώνη.
Ο καθορισμός της Κασπίας ως λίμνη από την άλλη πλευρά, θα απαιτούσε τον ισότιμο διαχωρισμό της μεταξύ των πέντε κρατών με τα οποία συνορεύει (ενώ οι θάλασσες χωρίζονται με βάση το μήκος των ακτογραμμών τους). Επομένως, τώρα έχει το καθεστώς ενός “διηπειρωτικού όγκου νερού”.
Η αναζήτηση ενός συμβιβασμού οδήγησε στο να αναβληθεί για μια μελλοντική στιγμή, το ζήτημα του οριστικού διαχωρισμού του βυθού της Κασπίας. Αυτό δίνει στο Ιράν, το οποίο έχει μικρή ακτογραμμή, το δικαίωμα να παζαρεύει το μερίδιό του (εδώ και καιρό ζητούσε η Κασπία να χωριστεί σε πέντε ίσα μέρη, λαμβάνοντας υπόψη τη λεκάνη, τον βυθό και το βάθος του νερού), και ο Ιρανός πρόεδρος Hassan Rouhani άφησε να εννοηθεί κατά τη διάρκεια ομιλίας του στη σύνοδο του Ακτάου, ότι το Ιράν θα κάνει ακριβώς αυτό.
Οι πέντε πλευρές απέρριψαν επίσης την ιδέα της διαίρεσης της Κασπίας σύμφωνα με την αρχή της ίσης απόστασης, στην οποία τα όρια καθορίζονται από μια μέση γραμμή που είναι σε ίση απόσταση από τις ακτές των άλλων χωρών. Η απόφαση φαίνεται να έχει ενισχύσει τη θέση του Μπακού στην πολύχρονη διαφωνία με το Ασκχαμπάτ, στο οποίο ανήκουν τα κοιτάσματα πετρελαίου στο μέσον της θάλασσας.
Η Ρωσία με τη σειρά της, έχει παραιτηθεί από το δικαίωμα βέτο για την κατασκευή του προτεινόμενου αγωγού της Κασπίας (Trans Caspian Gas Pipeline), επικαλούμενη επισήμως οικολογικούς λόγους για την αντίδρασή της στην κατασκευή του υποθαλάσσιου αγωγού, ο οποίος θα παρακάμψει τη Ρωσία και θα φέρνει αέριο από το Τουρκμενιστάν απευθείας στην Ευρώπη). Επιπλέον, οι αρχές για τη διαίρεση της Κασπίας σε εθνικούς τομείς που περιγράφονται στη σύμβαση, δηλώνουν ότι η κατασκευή είναι αποκλειστικά έργο των χωρών που περιβάλλουν την Κασπία, και μόνο αυτές οι χώρες μπορούν να καθορίσουν τις διαδρομές των αγωγών και των καλωδίων που περνούν μέσα από τον τομέα τους. Με άλλα λόγια, η Ρωσία δεν μπορεί να παρέμβει στην υλοποίηση ενός αγωγού Αερίου στην Κασπία που να περνάει από τους τομείς του Αζερμπαϊτζάν και του Τουρκμενιστάν.
Ωστόσο, όπως και οι άλλες χώρες της Κασπίας, η Ρωσία έχει ακόμη μια θεωρητική πιθανότητα να εμποδίσει την κατασκευή του αγωγού. Μπορεί να επικαλεστεί ένα έγγραφο που υπεγράφη στη Μόσχα στις 20 Ιουλίου: το Πρωτόκολλο Αξιολόγησης των Επιπτώσεων στο Περιβάλλον, από τη Σύμβαση Πλαισίου για την προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος της Κασπίας Θάλασσας, η οποία υπεγράφη το 2003. Το Πρωτόκολλο αναφέρθηκε στο κοινό ανακοινωθέν που εκδόθηκε στο τέλος της συνόδου του Ακτάου, αλλά δεν συζητήθηκε στην σύνοδο.
Η ετοιμότητα της Μόσχας να υποκύψει στο Ashgabat για τον αγωγό, συνδέεται με τις αλλαγές στην ευρωπαϊκή αγορά αερίου. Εάν προηγουμένως η Μόσχα ανησυχούσε ότι το αέριο της Κασπίας Θάλασσας θα μπορούσε να γίνει ανταγωνιστικό για τη δική της κρατική Gazprom, τώρα οι προμήθειες του Τουρκμενιστάν είναι πιο πιθανό να συγκριθούν με αυτές του υγροποιημένου αερίου από τις ΗΠΑ.
Για τη Ρωσία, όπως και για το Ιράν, τα θέματα αερίου έχουν υποβιβαστεί στη δεύτερη θέση, ενώ κύρια προτεραιότητα είναι η ασφάλεια. Και οι δύο χώρες προσπαθούν πάνω από όλα να αποτρέψουν την παρουσία στην Κασπία Θάλασσα κρατών εκτός της περιοχής, ιδιαίτερα οποιαδήποτε στρατιωτική πειθαρχία. Αυτό αφορά κυρίως τις ΗΠΑ, και κανείς δεν προσπαθεί να το κρύψει.
Αυτή η θέση κατοχυρώνεται στη σύμβαση, η οποία δίνει στη Μόσχα και στην Τεχεράνη το δικαίωμα να εκφράσουν τις ανησυχίες τους για τα σχέδια του Καζακστάν και του Αζερμπαϊτζάν να συνεργαστούν με την Ουάσιγκτον, επιτρέποντας στις ΗΠΑ να χρησιμοποιήσουν τα εδάφη τους για την διαμετακόμιση των μη στρατιωτικών εμπορευμάτων με προορισμό τα αμερικανικά στρατεύματα στο Αφγανιστάν. Η Μόσχα υποστηρίζει ότι η χρήση των σημείων διαμετακόμισης στα λιμάνια Ακτάου και Κουρούκ του Καζακστάν στην περιοχή της Κασπίας, θα επιτρέψει στις ΗΠΑ την de facto εγκατάσταση αμερικανικών στρατιωτικών βάσεων εκεί, και η Αστάνα απορρίπτει αυτές τις υποψίες.
Το Ιράν δεν ανησύχησε λιγότερο από τη Ρωσία στην ιδέα μιας αμερικανικής παρουσίας στην περιοχή της Κασπίας από τη στιγμή που ο Donald Trump ανέλαβε την προεδρία των ΗΠΑ. Η Τεχεράνη ανησυχεί από την εμπλοκή του γειτονικού Αζερμπαϊτζάν στην μεταφορά αμερικανικών φορτίων στο Αφγανιστάν και ακόμη περισσότερο από το ενδεχόμενο το Τουρκμενιστάν να συμφωνήσει στην πρόταση των ΗΠΑ να το χρησιμοποιήσει ως διαδρομή διέλευσης, κάτι που θα μπορούσε να αποδειχθεί πιο σύντομο και φθηνότερο από την τρέχουσα διαδρομή μέσω Καζακστάν-Ουζμπεκιστάν.
Η Τεχεράνη είναι ιδιαιτέρως ανήσυχη ότι ένα μεγάλο μέρος της πιθανής διόδου μεταφοράς από το Τουρκμενιστάν θα βρίσκεται πολύ κοντά με τα σύνορα Ιράν-Τουρκμενιστάν. Η απαγόρευση που περιλαμβάνεται στη σύμβαση, για την παρουσία χωρών εκτός της περιοχής ως εκ τούτου, δεν μπορεί να μην γίνει σεβαστή από την Τεχεράνη και να την οδηγήσει σε συμβιβασμό σε άλλα ακανθώδη ζητήματα.
Τέλος, το κύριο σημείο της σύμβασης για το νομικό καθεστώς της Κασπίας που έχει τεράστια γεωπολιτική σημασία για τη Ρωσία, είναι η κατοχύρωση σε αυτή της συμφωνίας που επιτρέπει απεριόριστη στρατιωτική δραστηριότητα στη μη διαχωρισμένη λεκάνη της θάλασσας από τα Ναυτικά σώματα κάθε μιας χώρας της Κασπίας. Με άλλα λόγια, έχει επιβεβαιωθεί το δικαίωμα των πιο ισχυρών χωρών –του ρωσικού στόλου στην Κασπία- να επιχειρούν σχεδόν σε όλη την Κασπία, εκτός από τα χωρικά ύδατα και τις αλιευτικές ζώνες των άλλων χωρών.
Δεν είναι ακόμη σαφές ποιο θα είναι το μέλλον της αλιείας της Κασπίας. Οι χώρες πρέπει ακόμη να καθορίσουν τις ποσοστώσεις τους για την αλίευση οξύρρυγχου, για την οποία ισχύει αυτή τη στιγμή μορατόριουμ. Δεν είναι επίσης σαφές πώς θα εφαρμοστούν αυτές οι ποσοστώσεις. Όπως σημείωσε ένας Τουρκμένος παρατηρητής, το μορατόριουμ είναι σε ισχύ πολλά χρόνια, αλλά αρκεί να κοιτάξει κανείς στους οξύρρυγχους που πωλούνται στις αγορές του Ashgabat και στις διαφημίσεις για χαβιάρι και οξύρρυγχο στα τουρκμενικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, για να συνειδητοποιήσει ότι το μορατόριουμ στο Τουρκμενιστάν δεν έχει αποτέλεσμα, ενώ οι λαθροκυνηγοί από την πλευρά τους, κάνουν χρυσές δουλειές.
Φαίνεται ότι η ιστορική συναίνεση που επέτρεψε να καθοριστούν τελικά οι κανόνες του παιχνιδιού στην Κασπία, έρχονται περισσότερο ως αποτέλεσμα της νεας γεωπολιτικής συγκυρίας στην Ευρύτερη Ευρασία και της προσπάθειας όλων των πλευρών να προλάβουν μια ανεπιθύμητη εξέλιξη των γεγονότων, παρά μια εδραίωση της επιθυμίας του να εγγυηθούν τα εθνικά τους συμφέροντα.
Από την άλλη πλευρά, βλέπουμε ιστορική πρόοδο στις χώρες που παλεύουν για τα συμφέροντα αυτά. Στο τέλος του 19ου αιώνα, το εύρος των εθνικών χωρικών υδάτων στη θάλασσα θεωρούνταν καθολικό: μόλις 3 ναυτικά μίλια (η μέση απόσταση που θα μπορούσε να στοχεύσει ένα κανόνι). Σε μεγαλύτερη απόσταση, η ακτοφυλακή δεν θα μπορούσε να υπερασπιστεί τα πλοία της. Τώρα οι χώρες της Κασπίας Θάλασσας μπορούν να υπερασπίζονται ύδατα που είναι πέντε φορές μεγαλύτερα.
Μπορείτε να δείτε το κείμενο εδώ: https://carnegie.ru/commentary/77078
