Η έννοια του σχολικού εκφοβισμού έχει μπει για τα καλά πλέον στην καθημερινότητα της κυπριακής κοινωνίας, γι’ αυτό και η έγκαιρη και ορθή ενασχόληση των πάντων με τη μάστιγα, είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Αυτό τονίζει στον «Φ», η Δωρίτα Μαρκαντώνη, εκπαιδευτικός, κάτοχος MSc στην Εκπαιδευτική Ηγεσία και Διοίκηση και εισηγήτρια σε θέματα bullying. Τα πράγματα έχουν αλλάξει πολύ και οι δράσεις της κοινωνίας απαιτείται να είναι πολύ πιο έντονες και αποτελεσματικές.
– Πλέον η λέξη bullying είναι στο καθημερινό λεξιλόγιο του κόσμου. Κυρία Μαρκαντώνη, ποια είναι η πραγματικότητα πίσω από αυτή τη λέξη;
– Οι έννοιες bullying, σχολικός εκφοβισμός, εκφοβιστική συμπεριφορά και θυματοποίηση, έχουν πλέον γίνει κομμάτι της καθημερινότητάς μας και προκαλούν έντονο άγχος και ανησυχία τόσο στους εκπαιδευτικούς, όσο και, κυρίως, στους γονείς. Η υπερβολική ενασχόληση και η υπερπροβολή του εν λόγω κοινωνικού φαινομένου από ειδήμονες και μη, θεωρώ ότι συνέβαλε τα μέγιστα στη δημιουργία όλου αυτού του πανικού που προκαλείται και μόνο στο άκουσμα των εννοιών αυτών.
Είναι μείζονος σημασίας καταρχήν, το να γνωρίζουμε τι είναι ο εκφοβισμός, ούτως ώστε να μπορούμε να τον αναγνωρίσουμε όταν τον εντοπίζουμε στα διάφορα κοινωνικά πλαίσια, όπου αυτός συναντάται. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εκφοβισμός δεν εντοπίζεται, ούτε και αφορά μόνο στη σχολική κοινωνία, αλλά αφορά σε ποικίλα πλαίσια, όπως και αυτό της οικογένειας.
Ως εκφοβιστική συμπεριφορά λοιπόν, ορίζουμε την κατ’ επανάληψιν και για μεγάλα χρονικά διαστήματα έκθεση ενός μαθητή, σε αρνητικές πράξεις εκ μέρους ενός ή περισσοτέρων μαθητών, οι οποίες χαρακτηρίζονται από προσπάθειες εκούσιας – εσκεμμένης επιβολής, ενόχλησης, ή πρόκλησης σωματικής βλάβης. Σε αυτή τη συμπεριφορά έχουμε την ανισορροπία δυνάμεων ανάμεσα στο παιδί που ασκεί τον εκφοβισμό και σε αυτόν που εκφοβίζεται».
– Πότε όμως έχουμε πραγματικά να αντιμετωπίσουμε bullying;
– Όπως προκύπτει και από τον ορισμό, το bullying έχει τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι αυτό της επανάληψης. Δεν νοείται εκφοβιστική συμπεριφορά, αν αυτή δεν συμβαίνει κατ’ επανάληψιν και για μεγάλα χρονικά διαστήματα, στοιχείο που αποτελεί το δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό του bullying. Η εκούσια – εσκεμμένη συμπεριφορά συνιστά το τρίτο. Χρειάζεται να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στο κομμάτι αυτό, αφού το άτομο που ασκεί τον εκφοβισμό έχει πλήρη επίγνωση των πράξεών του. Δεν έχει ενσυναίσθηση κι ούτε δύναται να μπει συναισθηματικά στη θέση του θύματος, ωστόσο έχει πλήρη συνείδηση, κάτι το οποίο χρειάζεται να ληφθεί υπόψη και στην αντιμετώπισή του, αφού ο θύτης δρα συνειδητά εναντίον του θύματος. Το τέταρτο χαρακτηριστικό είναι η ανισορροπία δυνάμεων, όπου δεν αναφέρομαι στη σωματική ανισορροπία δυνάμεων, αλλά στην ψυχική, αφού στη θυματοποίησή σου δεν διαδραματίζει τόσο ρόλο η σωματική σου δύναμη, αλλά η «εικόνα» που βγάζεις προς τα έξω.
– Επομένως υπάρχουν και παρερμηνείες σχετικά με την έννοια του εκφοβισμού;
– Σαφώς και υπάρχουν παρανοήσεις. Μια πρώτη παρερμηνεία που αφορά στο φαινόμενο του εκφοβισμού, είναι το μπέρδεμά του με το συγκρουσιακό επεισόδιο, με τον απλό δηλαδή καβγά που μπορούν να έχουν τα παιδιά.
Βασικές τους διαφορές είναι, όπως αναφέραμε, τα τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά του εκφοβισμού, τα οποία και δεν συναντώνται στη σύγκρουση. Η σύγκρουση δεν είναι δηλαδή κάτι το οποίο συμβαίνει για μεγάλα χρονικά διαστήματα και συνεχώς, ούτε κάτι που χαρακτηρίζεται από ανισορροπία δυνάμεων. Επιπροσθέτως, στο συγκρουσιακό επεισόδιο έχουμε την προΰπαρξη φιλίας ανάμεσα στους εμπλεκομένους, κάτι το οποίο δεν παρατηρείται στο bullying. Με τον ίδιο τρόπο ενώ στη σύγκρουση υπάρχει μεταμέλεια, ανάληψη ευθυνών από τα παιδιά και φιλική συνύπαρξη μετά τον καβγά, στον εκφοβισμό κανένα από τα πιο πάνω δεν παρατηρείται. Αντιθέτως, παρατηρείται η επίρριψη ευθυνών στο θύμα εκ μέρους του θύτη.
– Το bullying με βάση τα όσα λέτε έχει πολλές έννοιες και διαφορετικά είδη;
– Τα είδη του εκφοβισμού έχουν διακριθεί κατά καιρούς από τους ερευνητές σε διάφορες κατηγορίες. Τα τέσσερα βασικά είδη ωστόσο, στα οποία διακρίνεται ο εκφοβισμός, είναι ο φυσικός/σωματικός, ο λεκτικός, ο έμμεσος/κοινωνικός και ο ηλεκτρονικός, ή αλλιώς Cyber Bullying.
w Ο φυσικός/σωματικός εκφοβισμός αφορά σε χτυπήματα, κλωτσιές, κλοπή ή καταστροφή περιουσίας.
w Ο λεκτικός αφορά σε ρατσιστικά σχόλια, προσβολές, επανειλημμένα πειράγματα και γενικότερα στην κοροϊδία οτιδήποτε του διαφορετικού έχει ένα παιδί, είτε αυτό αφορά στην εξωτερική του εμφάνιση, είτε αφορά στη χώρα προέλευσής του, στα θρησκευτικά του πιστεύω ή στις σεξουαλικές προτιμήσεις του.
w Ο έμμεσος/κοινωνικός εκφοβισμός, είναι ένα από τα πιο δημοφιλή αλλά δύσκολα εντοπίσιμα είδη εκφοβισμού. Αφορά στη συκοφαντία και στον κοινωνικό αποκλεισμό του παιδιού ή του εφήβου.
w Το Cyber Bullying ή αλλιώς ηλεκτρονικός εκφοβισμός, είναι ένα πολύ επικίνδυνο είδος εκφοβισμού, το οποίο προέκυψε από την κατάχρηση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Τα θύματα του ηλεκτρονικού εκφοβισμού, χρειάζεται άμεσα να επικοινωνήσουν με τις αρμόδιες Αρχές, γιατί η διάχυση μιας πληροφορίας ή μιας παραποιημένης φωτογραφίας (όπως είθισται συνήθως στους εφήβους), μπορεί να λάβει τεράστιες διαστάσεις, δημιουργώντας ανεπανόρθωτη ζημιά στη φήμη και κατά συνέπεια στην ψυχολογία τους».
Δεν προσποιούμαστε ότι δεν υπάρχει
– Μπορούμε να νικήσουμε το bullying;
– Ο εκφοβισμός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, ένα φαινόμενο που μας αφορά όλους! Προκειμένου να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά, χρειάζεται η συνεργασία και η εμπλοκή όλων μας. Είμαι υπέρμαχος του «Κάλλιον του θεραπεύειν, το προλαμβάνειν» και πιστεύω ακράδαντα ότι αν εργαστούμε όλοι μαζί τόσο στην πρόληψη, όσο και στην αντιμετώπιση του εκφοβισμού, είναι δυνατόν το φαινόμενο αυτό να μειωθεί δραστικά. Προκειμένου να γίνει αυτό, χρειάζεται η συνεχής επικοινωνία και συνεργασία όλων, της οικογένειας με το σχολείο, του σχολείου με την οικογένεια, του σχολείου με το κράτος, του κράτους με τις αρμόδιες υπηρεσίες και της τοπικής κοινωνίας με το σχολείο. Ας μην ξεχνάμε ότι όλοι σε κάποια στιγμή της ζωής μας είναι πιθανόν να είμαστε εν δυνάμει θύτες ή θύματα. Όλοι έχουμε την ευθύνη.
Το πρώτο βήμα που απαιτείται για να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά τον εκφοβισμό, είναι το να αποδεχτούμε την ύπαρξή του! Να μην κλείνουμε τα μάτια και τα αφτιά! Να μην προσποιούμαστε ότι δεν υπάρχει. Να μη δείχνουμε σοκαρισμένοι όταν ένα νέο παιδί αυτοκτονεί, μην αντέχοντας το όποιο μαρτύριο περνά. Να μιλούμε, να αντιδρούμε και να αποδυναμώνουμε τον θύτη. Ο εκφοβισμός υπάρχει και πονά πολύ. Ας πάρουμε όλοι το μερίδιο ευθύνης που μας αναλογεί, γιατί αύριο το bullying μπορεί να κτυπήσει και τη δική μας πόρτα.
Θύματα με χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση
-Και από τον θύτη, στο θύμα. Ισχύει και εδώ μια πιθανή σκιαγράφηση;
-Όσον αφορά στα θύματα, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στα παθητικά και στα προκλητικά. Τα παθητικά θύματα είναι αυτά τα οποία έχουν αποδεχτεί τον ρόλο τους και δεν μπορούν να υπερασπίσουν τον εαυτό τους απέναντι σε αυτό που τους συμβαίνει. Είναι συνήθως τα παιδιά τα οποία επιδιώκουν να είναι αόρατα μέσα στο σχολείο και στη σχολική τάξη, ούτως ώστε να περάσουν απαρατήρητα και κατά συνέπειαν όσο πιο ανώδυνα γίνεται τη μέρα τους.
Από την άλλη μεριά, τα προκλητικά θύματα, είναι τα παιδιά τα οποία επίσης έχουν αποδεχτεί τον ρόλο που τους έχει επιβληθεί, αλλά θέλουν να αποκομίσουν αποδοχή, με αποτέλεσμα να διαδραματίζουν κάποιες φορές τον γελωτοποιό μέσα στην τάξη. Χρησιμοποιούν δηλαδή κάποια αδυναμία τους προκειμένου να κερδίσουν με αυτό τον τρόπο την προσοχή των άλλων παιδιών.
Σε γενικές γραμμές, τα θύματα χαρακτηρίζονται από χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση, από δυσκολία στην επίλυση διαφορών, αφού τηρούν πάντοτε μια παθητική στάση και είναι παιδιά ανεπαρκή σε κοινωνικές δεξιότητες. Είναι εσωστρεφή και ντροπαλά, ενώ έχουν αυξημένο άγχος και ανασφάλεια.
Ποιο είναι το προφίλ του θύτη
-Θα μπορούσαμε να σκιαγραφήσουμε το πρόσωπο που εκφοβίζει;
– Οι ρόλοι των εμπλεκομένων στον εκφοβισμό είναι ουσιαστικά τέσσερις. Υπάρχει ο ρόλος του θύτη, που είναι το άτομο που ασκεί τον εκφοβισμό, το θύμα,που είναι ουσιαστικά ο «αποδέκτης» της εκφοβιστικής συμπεριφοράς κι έχουμε και τους αυτόπτες μάρτυρες/θεατές/παρατηρητές, που αποτελούν ουσιαστικά τον ρόλο – κλειδί με τον οποίο χρειάζεται να δουλέψουμε, ούτως ώστε να μη μένουν απαθείς, αλλά να αναλαμβάνουν δράση, να αντιστέκονται στον θύτη και να μειώνουν παράλληλα και τη δύναμή του. Επιπλέον, υπάρχει ακόμη ένας ρόλος, αυτός του θύτη-θύματος, όπου έχουμε εναλλαγή. Αυτό σημαίνει ότι ένα παιδί ή ένας έφηβος είναι το θύμα σε ένα περιβάλλον π.χ. στο οικογενειακό και στη συνέχεια μέσα στο σχολικό πλαίσιο, τον συναντάμε στη θέση του θύτη. Ή και κατ’ αντίθετο τρόπο, ένα παιδί που θυματοποιείται στο σχολείο, είναι δυνατόν να εκφράζει την αγανάκτηση και το θυμό του στο οικογενειακό πλαίσιο, θυματοποιώντας άλλους.
Χρειάζεται να τονίσω εδώ ότι θα σκιαγραφήσουμε επιγραμματικά το πιθανό προφίλ του θύτη. Ο λόγος για τον οποίο αναφέρω τη λέξη πιθανό, είναι γιατί δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτοι ότι όταν ένα άτομο παρουσιάζει κάποια από αυτά τα χαρακτηριστικά είναι απόλυτα και θύτης. Το ίδιο ισχύει και με το προφίλ του θύματος. Θα σκιαγραφήσω κάποια χαρακτηριστικά, τα οποία τείνουν να μας υποδεικνύουν τον θύτη είτε το θύμα. Συνήθως, οι θύτες είναι άτομα «δημοφιλή» στο σχολείο, τα οποία έχουν ως απώτερό τους στόχο την επιβολή εξουσίας. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο κι επιλέγουν πολύ προσεκτικά τα θύματά τους, ούτως ώστε να είναι σίγουροι ότι είναι παιδιά τα οποία μπορούν να θυματοποιηθούν. Παρουσιάζουν δυσκολία στην επίλυση των διαφορών και χρησιμοποιούν τη βία αντί του διαλόγου. Παρά την επίδειξη σιγουριάς και αυτοπεποίθησης που παρουσιάζουν, εντούτοις πρόκειται για άτομα ανασφαλή και με χαμηλή αυτοεκτίμηση. Έχουν αρνητική προδιάθεση για το σχολείο και είναι επιρρεπείς σε αρνητικά πρότυπα και σε παράβαση κανόνων. Έχουν μειωμένους ηθικούς ενδοιασμούς, μηδαμινή ενσυναίσθηση και συνήθως προέρχονται από ένα οικογενειακό περιβάλλον στο οποίο υπάρχουν συγκρούσεις και δυσκολίες στην οριοθέτηση.
Δύο οι κατηγορίες παιδιών-θυμάτων
-Άρα, το προφίλ των παιδιών – θυμάτων είναι ουσιαστικά πάντοτε αυτό;
– Όχι πάντοτε. Γι’ αυτό ακριβώς γίνεται χρήση της λέξης «πιθανό προφίλ θύματος». Χρειάζεται εδώ να αναφέρω δύο ειδικές και συγκεκριμένες περιπτώσεις παιδιών, τα οποία είναι δυνατόν να θυματοποιηθούν, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Η πρώτη κατηγορία, είναι τα παιδιά τα οποία βρίσκονται σε κάποιες δύσκολες παροδικές καταστάσεις, οι οποίες τα καθιστούν ευάλωτα για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο μόνο. Τέτοιες καταστάσεις θα μπορούσε να είναι ένα διαζύγιο, η μετανάστευση σε μια άλλη χώρα, ο ερχομός ενός νέου μέλους στην οικογένεια, οικονομικά προβλήματα, κοκ.
Η δεύτερη κατηγορία αφορά στα παιδιά τα οποία δεν «υστερούν» σε κάτι, αλλά αντίθετα υπερτερούν. Ιδιαίτερες ικανότητες σε ένα μουσικό όργανο, ψηλές μαθησιακές επιδόσεις, προσόντα και ταλέντα, θα μπορούσαν να προκαλέσουν τη θυματοποίησή τους από άλλα παιδιά που δεν τα διαθέτουν αυτά. Καταλήγουμε έτσι από τις δύο αυτές περιπτώσεις, ότι είναι δυνατόν να θυματοποιηθούν παιδιά τα οποία υπό άλλες συνθήκες δεν θα ήταν σε καμία περίπτωση υποψήφια θύματα.
Δεν μένουμε απαθείς σε εκφοβιστικές συμπεριφορές
-Τι μπορούμε να πούμε για αυτούς που βλέπουν να ξεδιπλώνεται μπροστά τους ένα περιστατικό bullying;
«Ο ρόλος των θεατών, όπως προανέφερα, είναι ένας ρόλος – κλειδί, με τον οποίο χρειάζεται να δουλέψουμε τόσο σε επίπεδο οικογένειας, όσο και σε επίπεδο σχολείου και κοινωνίας. Εμείς πρώτοι με το παράδειγμά μας χρειάζεται να αποτελούμε πρότυπο για τα παιδιά μας. Αν εμείς δεν μένουμε απαθείς μπροστά σε μια εκφοβιστική συμπεριφορά, το ίδιο θα κάνει και το παιδί μας. Η καλλιέργεια της στάσης αυτής χρειάζεται να γίνεται από τη νηπιακή ηλικία, αρχίζοντας από τα πιο απλά. Είναι λυπηρό το γεγονός ότι αρκετές φορές ερχόμαστε αντιμέτωποι με εκφοβιστικές συμπεριφορές, οι οποίες χρήζουν άμεσης βοήθειας και παρέμβασης από τους παρευρισκόμενους κι όμως το μόνο που βλέπουμε είναι απάθεια ή ακόμη χειρότερα τη βιντεοσκόπηση του όλου περιστατικού, αντί της βοήθειας που έπρεπε να προσφερθεί.
Σοβαρές συνέπειες σωματικές και πνευματικές
-Το bullying τι αφήνει στα θύματα και τους θεατές του; Πώς διαμορφώνεται η ζωή τους;
– Οι συνέπειες είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο, το οποίο δυστυχώς δεν τελειώνει με το κλείσιμο των σχολικών βιβλίων και την αποφοίτηση των παιδιών. Οι συνέπειες ακολουθούν τους εμπλεκομένους για την υπόλοιπή τους ζωή. Το bullying, είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο επιφέρει συνέπειες και στους θύτες και στα θύματα, αλλά και στους θεατές.
Επιγραμματικά, ο θύτης συνεχίζει να έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση και να αρνείται να αποδεχτεί τον εαυτό του. Παρουσιάζει βίαιη συμπεριφορά στην οικογένειά του και όχι μόνο, ενώ είναι αυξημένος ο κίνδυνος χρήσης αλκοόλ και ουσιών. Παράλληλα, κατά την πορεία της ζωής του μένει μόνος, αφού οι οπαδοί του αποχωρούν σταδιακά. Όταν επιχειρήσει να επανενταχθεί σε ένα κοινωνικό σύνολο, τότε θα επιλέξει ένα μη υγιές σύνολο, όπως είναι οι αναρχικοί ή άτομα με παραβατική συμπεριφορά. Τα θύματα έχουν σοβαρές σωματικές, πνευματικές, ψυχολογικές και κοινωνικές συνέπειες, ενώ γίνεται ανεπανόρθωτη ζημιά και στην αυτοεικόνα τους. Απώλεια όρεξης ή βουλιμία, στομαχόπονοι, υπνηλίες ή αϋπνίες, συνεχής εγρήγορση και θέση άμυνας, τραυλίσματα, πτώση μαθησιακής επίδοσης, μελαγχολία και κατάθλιψη είναι μόνο μερικές από τις συνέπειες από τις οποίες υποφέρουν τα θύματα.
Όσον αφορά στους θεατές, τους αυριανούς πολίτες της κοινωνίας, αυτοί σε αρκετές περιπτώσεις φοβούνται, τρομοκρατούνται, νιώθουν οι ίδιοι αβοήθητοι ή επιλέγουν να ακολουθήσουν τον θύτη από φόβο μήπως θυματοποιηθούν. Στην ενήλική τους ζωή θα βιώνουν συνεχώς το συναίσθημα της ενοχής που δεν είναι σε θέση να βοηθήσουν το οποιοδήποτε θύμα, είτε συνεχίζουν να είναι απαθείς, κάτι το οποίο γίνεται πλέον στάση ζωής τους.
