Οπως επισήμανε κάποτε ένας Ευρωπαίος ηγέτης, η Ευρώπη πρέπει να είναι υπερδύναμη, όχι «υπερ-κράτος». Αντιμέτωπη με μια ολοένα ισχυρότερη και αυταρχική Κίνα, την υπερθέρμανση του πλανήτη, τις προκλήσεις της τεχνητής νοημοσύνης, τη ρωσική επιθετικότητα, το χάος στη Μέση Ανατολή και τις ΗΠΑ του Τραμπ, το επιχείρημα αυτό είναι όσο ποτέ επίκαιρο. Σε έναν κόσμο γιγάντων, πρέπει να είσαι γίγαντας. Αν εμείς οι Ευρωπαίοι δεν συσπειρωθούμε, θα καταλήξουμε στο περιθώριο.
Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι συμφωνούν με αυτή την απλή σκέψη. Η Ευρώπη, όμως, είναι ικανή να ικανοποιήσει τη φιλοδοξία αυτή; Η απάντηση δεν μπορεί να συμπυκνωθεί σε μια απλή κατάφαση ή άρνηση. Σε ό,τι αφορά τις εμπορικές συνομιλίες, η Ε.Ε. είναι ήδη υπερδύναμη, εκπροσωπώντας τη μεγαλύτερη και πλουσιότερη ενιαία αγορά στον κόσμο, έχοντας υπογράψει συμφωνίες με μεγάλες οικονομίες, όπως ο Καναδάς και η Ιαπωνία, και τις οποίες η Βρετανία μετά το Brexit μπορεί μόνο να ονειρεύεται.
Η Ε.Ε. είναι επίσης υπερδύναμη στον πληκτικό αλλά αναγκαίο τομέα των ρυθμιστικών κανόνων, όπως έδειξε και στις αντιπαραθέσεις της με Facebook και Google. Οι Βρυξέλλες είναι άλλωστε αυτές που επινόησαν τους κανόνες της προστασίας των προσωπικών δεδομένων στο Ιντερνετ (που δεν περιλαμβάνει, όμως, το ανεξάρτητο πλέον κινεζικό Διαδίκτυο). Η Ενωση δεν είναι υπερδύναμη στην κλιματική κρίση, αν και διαθέτει σχετικά συνεκτική στρατηγική για το ευρωπαϊκό πράσινο «νιου ντιλ», πολιτική την οποία η πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, έχει χαρακτηρίσει «γεωπολιτική της αποστολή». Η ευρωπαϊκή διπλωματία παραμένει φλύαρη –Ινδός αξιωματούχος ψιθύρισε πρόσφατα σε φίλο μου «γιατί μιλάνε τόσο πολύ;» καθώς κάθε εκπρόσωπος ευρωπαϊκής υπηρεσίας εξέθετε εκτενώς τις απόψεις του κατά τη διάρκεια επίσκεψής τους στην Ινδία–, αλλά παράγει απτά αποτελέσματα. Η Ε.Ε. επιδεικνύει έτσι ενιαίο μέτωπο στις σχέσεις της με άλλες μικρότερες χώρες και φτωχά μέρη του κόσμου, ενώ η Ευρώπη παραμένει ο μεγαλύτερος δωρητής αναπτυξιακής βοήθειας στον κόσμο.
Τις δεκαετίες από το 1970 μέχρι και το 2000, το ισχυρότερο «χαρτί» της ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής ήταν η διεύρυνση. Ολόκληρες κοινωνίες μεταμορφώθηκαν στη νότια, κεντρική και ανατολική Ευρώπη, μετά την ένταξή τους στην πρωτοφανή αυτή συναινετική αυτοκρατορία. Η ήπειρος αντιμετωπίζει, βέβαια, πια «κόπωση διεύρυνσης», όπως φάνηκε με την αναστολή της ένταξης της μικροσκοπικής δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας, εξαιτίας του βέτο που άσκησε ο Γάλλος πρόεδρος Eμανουέλ Μακρόν. Κανείς δεν θεωρεί πια εφικτή την ένταξη της Τουρκίας, ενώ τα πράγματα δεν μοιάζουν ευνοϊκά ούτε για την Ουκρανία.
Πώς τη βλέπουν οι άλλοι
Η Ευρώπη, όμως, δεν εντυπωσιάζει σε ό,τι αφορά τις σχέσεις της με άλλες μεγάλες δυνάμεις. Σε σύσκεψη του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων πριν από λίγα χρόνια, Ρώσοι, Κινέζοι και Αμερικανοί ομιλητές εξέθεσαν τις απόψεις τους για την Ευρώπη. Και οι τρεις ομιλητές εξέφρασαν τη σχεδόν αλαζονική άποψη πως η Ευρώπη είναι ανίσχυρη, διχασμένη και υποκριτική.
Τι μπορεί να κάνει η Ευρώπη για να ανακτήσει τη λάμψη της και να διευρυνθεί με νέα κράτη; Ο Ευρωπαίος φεντεραλιστής Γκι Φέρχοφσταντ, ο οποίος αναμένεται να γίνει πρόεδρος νέας Συνόδου για το Μέλλον της Ευρώπης, εξήγησε ότι το μήνυμά του μπορεί να συνοψισθεί σε μια απλή συνταγή: τέλος στην ομοφωνία. Η πρότασή του αφορά έτσι θεσμική μεταρρύθμιση, με την Ενωση να υιοθετεί περισσότερες αποφάσεις με απλή πλειοψηφία. Η Ευρώπη πρέπει δηλαδή να είναι ένα υπερ-κράτος, προτού γίνει υπερδύναμη. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις και οι λαοί της Ευρώπης δεν στηρίζουν στην πλειονότητά τους τέτοιες ριζικές θεσμικές μεταρρυθμίσεις.
Ευτυχώς, υπάρχει και άλλος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να συνεργασθούμε με στόχο την ανάδειξη της Ευρώπης σε υπερδύναμη, που συνοψίζεται στο εμπορικό σύνθημα δημοφιλούς κατασκευάστριας αθλητικών παπουτσιών: «Κάνε το!». Το μόνο που απαιτείται είναι μια ομάδα κρατών, που ιδανικά θα περιλαμβάνει τη Γερμανία, τη Γαλλία και τη Βρετανία, αλλά και άλλα ευρωπαϊκά κράτη, όπως η Πολωνία και οι Βαλτικές Χώρες για κρίσεις στην ανατολική Ευρώπη ή η Ισπανία και η Ιταλία για μεσογειακά ζητήματα, για την εκπόνηση συντονισμένης πολιτικής. Από τη μεριά του, ο ύπατος εκπρόσωπος της ευρωπαϊκής διπλωματίας, από κοινού με την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Διεθνούς Δράσης, που αποτελεί τον διπλωματικό βραχίονα της Ενωσης, μπορεί να εκπροσωπήσει τα συμφέροντα άλλων κρατών-μελών, προσφέροντας έμμεση ή άμεση στήριξη. Καμία θεσμική αλλαγή δεν απαιτείται, ούτε και φεντεραλιστικό «άλμα», ενώ η ρεαλιστική αυτή προσέγγιση είναι ικανή να προσελκύσει χώρες με ειδικό βάρος ανάλογο αυτού της Βρετανίας.
Αυτό που απαιτείται είναι κοινή ανάλυση της απειλής, η σύγκλιση των εθνικών συμφερόντων και μεγάλη πολιτική βούληση. Δεν εκτιμώ ότι η Ευρώπη θα πετύχει τους στόχους αυτούς στο προσεχές μέλλον. Η υπαρκτή προοπτική σκληρού Brexit καθιστά τον παραπάνω στόχο δυσχερή. Μεταξύ των σημερινών Ευρωπαίων ηγετών, ο Μακρόν είναι ο μόνος που εκθέτει με σαφήνεια τη στρατηγική του φιλοδοξία. Αν ο Μακρόν συναντούσε εξίσου φιλόδοξους εταίρους σε Βερολίνο, Λονδίνο, Μαδρίτη, Ρώμη και σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, η Ευρώπη θα μπορούσε να φιλοδοξεί ότι θα γίνει υπερδύναμη.
Το γεωπολιτικό κόστος του Brexit
Ο πρώην πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου Τόνι Μπλερ ήταν εκείνος που επινόησε τον διαχωρισμό «υπερδύναμη και όχι υπερ-κράτος», μιλώντας το 2000 στη Βαρσοβία. Ο ρόλος του Λονδίνου εδώ θα μπορούσε να ήταν κρίσιμος, καθώς μαζί με τη Γαλλία, η Βρετανία είναι μια ισχυρή δύναμη που διαθέτει τη μεγαλύτερη διπλωματική εμπειρία, τεράστιες ικανότητες στη συλλογή πληροφοριών, μόνιμη έδρα στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, αυτόνομο πυρηνικό οπλοστάσιο και παραμένει έτοιμη να προβάλει την ισχύ της με στρατιωτικά μέσα. Σε πρόσφατη σφυγμομέτρηση, το 55% των Βρετανών πολιτών συμφώνησε στη χρήση στρατιωτικής βίας για την αντιμετώπιση ενδεχόμενης ρωσικής επίθεσης εναντίον κράτους-μέλους του ΝΑΤΟ, ενώ μόλις το 41% των Γάλλων και το 34% των Γερμανών εμφανίσθηκαν να συμφωνούν με κάτι τέτοιο. Ωστόσο, η έξοδος της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ενωση αποδυναμώνει σημαντικά τη δυνατότητά της να ασκεί επιρροή προς μια τέτοια εξέλιξη των πραγμάτων.
* Ο κ. Timothy Garton Ash είναι ιστορικός, αρθρογράφος του Guardian.
