Χρήστος Γιαννούλης
Υγρόν Πυρ: Το όπλο που έκανε ανίκητη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία για αιώνες απέναντι στους επιδρομείς της.
Tο υγρόν πυρ (λεγόμενο επίσης πυρ θαλάσσιον, μηδικόν πυρ πολεμικόν πυρ, πυρ λαμπρόν, πυρ ρωμαϊκόν ή πυρ σκευαστόν) και γνωστό στους Δυτικούς ως ελληνικόν πυρ (Λατ. ignis graecus, αγγλ. Greek fire) ήταν ένα εμπρηστικό όπλο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που εφευρέθηκε τον ύστερον 7ο αιώνα μ.Χ. Εκτοξευόμενο από καταπέλτες, αλλά κυρίως από πεπιεσμένους σίφωνες, το υγρόν πυρ είχε την ιδιότητα να μη σβήνει στο νερό. Ως εκ τούτου, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απόκρουση των αραβικών πολιορκιών της Κωνσταντινούπολης, και σε αρκετές ναυτικές συμπλοκές με τους Άραβες και τους Ρως.
Η χρήση του έγινε εκτεταμένη στη συνέχεια από τους Βυζαντινούς σε όλη την έκταση της Αυτοκρατορίας. Το υγρόν πυρ περιβαλλόταν με άκρα μυστικότητα, με αποτέλεσμα να αγνοούμε ακόμα σήμερα την ακριβή σύστασή του και τον τρόπο κατασκευής!
Είναι ενδεικτικό πως ακόμα και για την ανακάλυψη του υγρού πυρός, οι απόψεις και τα συγγράμματα των ιστορικών διαφέρουν. Σύμφωνα με την αφήγηση του χρονογράφου Θεοφάνη του Ομολογητή, το υγρόν πυρ εφευρέθηκε περί το 672 μ.Χ., από έναν μηχανικό από την Ηλιόπολη της Συρίας (σημερινή Μπάαλμπεκ) ονόματι Καλλίνικο, ο οποίος κατέφυγε στη βυζαντινή πρωτεύουσα από την αραβοκρατούμενη πατρίδα του.
Η αυθεντικότητα και ακρίβεια της αφήγησης είναι αμφίβολες, καθώς ο Θεοφάνης αναφέρει τη χρήση πυρφόρων και σιφονοφώρων πλοίων μερικά χρόνια πριν την υποτιθέμενη άφιξη του Καλλίνικου στη Κωνσταντινούπολη.
Εάν δεν οφείλεται σε απλή χρονολογική σύγχυση, αυτό μπορεί να σημαίνει ότι ο Καλλίνικος απλώς εισήγαγε μια βελτιωμένη έκδοση ενός ήδη υπάρχοντος όπλου.Ο ιστορικός Τζέημς Πάρτινγκτον (James R. Partington) επίσης πιστεύει ότι η ανακάλυψη του υγρού πυρός δεν ήταν το έργο ενός ανθρώπου, αλλά μιας ομάδας «χημικών στη Κωνσταντινούπολη οι οποίοι είχαν κληρονομήσει τις ανακαλύψεις της Αλεξανδρινής χημικής σχολής».
Όπλο κατά των Ισλαμιστών και όχι μόνο
Η εφεύρεση του υγρού πυρός ήρθε σε μια κρίσιμη για το Βυζάντιο στιγμή. Εξασθενημένοι από δεκαετίες πολέμων με τους Σασσανίδες, οι Βυζαντινοί στάθηκαν ανίκανοι να αναχαιτίσουν την επέλαση των νεοφώτιστων αράβων πολεμιστών του Ισλάμ. Εντός μιας γενιάς, η Συρία, η Αίγυπτος και η Μεσοποταμία έπεσαν στα χέρια των Αράβων, που περί το 672 εξαπέλυσαν την πρώτη τους μεγάλη επίθεση κατά της ίδιας της Κωνσταντινούπολης.
Εκεί το υγρόν πυρ χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά με εξαιρετικά αποτελέσματα ενάντια στον αραβικό στόλο. Η χρήση του συνέβαλε τα μέγιστα στην απόκρουση των δύο αραβικών πολιορκιών της πρωτεύουσας. Η ουσία χρησιμοποιήθηκε και στις εμφύλιες συγκρούσεις όπου, οι στόλοι των στασιαστών ηττήθηκαν από τον κεντρικό στόλο της Κωνσταντινούπολης με τη χρήση του υγρού πυρός. Εξέχουσα θέση κατέχει το υγρόν πυρ και στις συγκρούσεις με τους Ρως και τις επιδρομές τους κατά της Αυτοκρατορίας.
Η σημασία του υγρού πυρός κατά τον αγώνα του Βυζαντίου με τους Άραβες οδήγησε στη δημιουργία ενός μύθου που του απέδιδε θεϊκή προέλευση. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος (945–959) στο έργο του Προς τον ίδιον Υιόν Ρωμανόν (De Administrando Imperio), προειδοποιεί το γιό και διάδοχό του, Ρωμανό Β΄, να μην αποκαλύψει ποτέ το μυστικό της παρασκευής του στους ξένους, λέγοντας ότι «καὶ αὐτὸ ἀπὸ τοῦ Θεοῦ δι’ ἀγγέλου τῷ μεγάλῳ καὶ πρώτῳ βασιλεῖ Χριστιανῷ, ἁγίῳ Κωνσταντίνῳ ἐφανερώθη καὶ ἐδιδάχθη» και ότι ο άγγελος του παρήγγειλε όπως ἐν μόνοις τοῖς Χριστιανοίς καὶ τῇ ὑπ᾽ αὐτῶν βασιλευομένῃ πόλει κατασκευάζηται, ἀλλαχοῦ δὲ μηδαμῶς, μήτε εἰς ἕτερον ἔθνος τὸ οἱονδήποτε παραπέμπηται μήτε διδάσκηται (13.73–84).
Προσθέτει δε ότι μία φορά, ένας στρατηγός που δωροδωκήθηκε ώστε να παραδώσει την ουσία σε εχθρικά χέρια, κάηκε από ουράνιο πυρ καθώς έμπαινε σε μία εκκλησία. Όπως καταδεικνύει και το τελευταίο περιστατικό, οι Βυζαντινοί δεν μπόρεσαν να αποφύγουν περιστατικά όπου το μυστικό τους όπλο έπεσε στα χέρια των εχθρών τους: οι πηγές καταγράφουν τουλάχιστον μία αιχμαλωσία πυρφόρου πλοίου από τους Άραβες το 827, και οι Βούλγαροι κυρίεψαν αρκετούς σίφωνες και την ίδια την ουσία το 812/814. Καθώς όμως τα μυστικά της παρασκευής και χρήσης του παρέμεναν ανέπαφα, δεν μπόρεσαν να αντιγράψουν το πλήρες σύστημα. Οι Άραβες όντως αργότερα χρησιμοποίησαν ουσίες παρόμοιες με το υγρόν πυρ, αλλά ποτέ δεν χρησιμοποίησαν σίφωνες, παρά μόνο καταπέλτες και χειροβομβίδες.
Υγρόν πυρ ενάντια στους Βίκινγκς
Το 860 ο Μπγερν Σιδηρόπλευρος και ο Χάστεϊν ήταν αρχηγοί μιας μεγάλης επιδρομής των Βίκινγκ στη Μεσόγειο. Μετά τις επιδρομές τους στις Ιβηρικές ακτές μέσω του δρόμου τους για το Γιβραλτάρ λεηλάτησαν το νότιο τμήμα της Γαλλίας όπου ο στόλος του έμεινε όλο το χειμώνα, στην συνέχεια ο στόλος τους έφτασε στην Ιταλία κυριεύοντας την παραθαλάσσια πόλη της Πίζα ενώ κατέλαβαν με τέχνασμα την πόλη Λούνι.
Μετά την μεγάλη αυτή νίκη και πολλές άλλες στην Σικελία και την βόρεια Αφρική επέστρεψε στο Γιβραλτάρ για να αντιμετωπίσει μια ναυτική ομάδα των Σαρακηνών υπό την ηγεσία του Αλ Άνταλους. Στην μάχη που ακολούθησε γνώρισε την συντριβή, οι Σαρακηνοί του Άνταλους με την χρήση του Ελληνικού υγρού πυρός έκαψαν 40 πλοία. Η ιστορική καταγραφή κάνει λόγο για «ελληνικόν πυρ», ωστόσο, υπάρχουν ισχυρές αμφιβολίες πως ήταν η ίδια ουσία που χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί και εικάζεται πως πρόκειται για κάποια παραλλαγή ή προσπάθεια μίμησης του αντίστοιχου όπλου.
Η χαμένη «φόρμουλα» παραγωγής του υγρού πυρός
Παρά τα χρόνια ερευνών και μελετών, η διαδικασία παραγωγής του υγρού πυρός και οι ουσίες που το αποτελούσαν παρέμειναν άγνωστα μέχρι και σήμερα. Τα συστατικά, ο τρόπος κατασκευής της ουσίας και του εξοπλισμού που την εκτόξευε παρέμεναν άκρως απόρρητα. Η μυστικότητα που υπήρχε γύρω από το υγρό πυρ ήταν τόση που η σύνθεσή του χάθηκε στους αιώνες. Όσα έχουν ειπωθεί και γραφτεί από τότε μέχρι σήμερα, παραμένουν απλά εικασίες.
Οι μόνες βέβαιες πληροφορίες που περιγράφουν το υγρόν πυρ και τη συμπεριφορά του είναι:
- Η ουσία συνέχιζε να καίει στο νερό, και, σύμφωνα με ορισμένες ερμηνείες, αναφλεγόταν στην επαφή του με τον νερό. Επιπλέον, όπως αναφέρεται σε αρκετές πηγές, μπορούσε να σβηστεί μόνο από ορισμένες ουσίες όπως άμμο, που του στερούσε οξυγόνο, δυνατό ξύδι, ούρα προφανώς μέσω κάποιας χημικής αντίδρασης.
- Όπως φαίνεται και από το όνομά του αλλά και από περιγραφές, ήταν υγρό και όχι κάποιας μορφής βλήμα.
- Στη θάλασσα, συνήθως εκτοξευόταν από σίφωνες,[27] αν και κεραμικά δοχεία και βομβίδες γεμισμένες με υγρόν πυρ ή παρόμοιες ουσίες επίσης χρησιμοποιούνταν.
- Η εκτόξευση του υγρού πυρός συνοδευόταν από πολύ θόρυβο («βροντή») και καπνό
