Πολλοί από όσους επέζησαν πουλήθηκαν σαν σκλάβοι άλλοι έγιναν εργάτες σε καταναγκαστικά έργα, άλλοι εξισλαμίστηκαν.
Εκατόν έξι χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από τις 24 Απριλίου 1915, που έχει θεσμοθετηθεί ως ημέρα μνήμης της Αρμενικής γενοκτονίας.
Ήταν η πρώτη γενοκτονία του 20ου αιώνα, με τη συστηματική εξόντωση ενάμισυ εκατομμυρίου ανθρώπων από τις Οθωμανικές αρχές την τριετία 1915-1918. Υπήρξε ο προάγγελος του Εβραϊκού Ολοκαυτώματος, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, οι Αρμένιοι, ένας πανάρχαιος χριστιανικός λαός της Εγγύς Ανατολής, μοιράζονταν μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην τσαρική Ρωσία ζούσαν κάτω από ένα σχετικά ανεκτικό καθεστώς (αν και δεν έλειπαν μαζικοί εκρωσισμοί), αλλά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία υφίσταντο παντός είδους διωγμούς, όπως και οι άλλοι χριστιανικοί λαοί της αυτοκρατορίας (Έλληνες, Ασσύριοι κλπ).
Με την ανάδυση των εθνικισμών, ο Σουλτάνος τούς υποπτευόταν για αποσχιστικές τάσεις, ενώ και οι Ρώσοι, που εποφθαλμιούσαν εδάφη του «μεγάλου ασθενούς», υπέθαλπαν τις όποιες φιλοδοξίες τους. Έτσι, ο Αβδούλ Χαμίτ Β’ δεν δίστασε να προβεί σε άγριους διωγμούς εναντίον των Αρμενίων της επικράτειάς του, με αποκορύφωμα τις σφαγές στο Σασούν (1894), τις μαζικές εκτελέσεις της διετίας 1895-1896, που στοίχισαν τη ζωή σε 300.000 Αρμενίους.
Η επικράτηση των Νεοτούρκων τον Ιούλιο του 1908, παρά τις αρχικές ελπίδες που γέννησε, δεν άλλαξε την κατάσταση για τους χριστιανούς της αυτοκρατορίας. Αντί για τον σεβασμό των συνθηκών και την πραγμάτωση των μεταρρυθμίσεων, όπως είχε υποσχεθεί, το νέο καθεστώς προέβη σε νέους διωγμούς των Αρμενίων τον Απρίλιο του 1909 στα Άδανα και την ευρύτερη περιοχή της Κιλικίας.
Η συστηματική, όμως, εξόντωση των Αρμενίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έγινε κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο σουλτάνος και ο τσάρος βρέθηκαν σε διαφορετικά στρατόπεδα. Το σχέδιο του Υπουργού Εσωτερικών, Ταλαάτ Πασά, μπήκε σε εφαρμογή στις 24 Απριλίου του 1915, με τη σύλληψη 250 επιφανών Αρμενίων στην Κωνσταντινούπολη, οι οποίοι εκτελέστηκαν το ίδιο βράδυ. Η 24η Απριλίου έχει καθιερωθεί ως Ημέρα Μνήμης για την Αρμενική Γενοκτονία και τιμάται κάθε χρόνο από την Αρμενική διασπορά.
Αμέσως μετά άρχισαν ομαδικές σφαγές του αρμενικού λαού στην Ανατολική Μικρά Ασία. Χαρακτηριστικό είναι το τηλεγράφημα του Ταλαάτ στις 28 Απριλίου 1915 προς τους νομάρχες των περιοχών αυτών: «Αποφασίσθηκε να τεθεί τέρμα στο ζήτημα των Αρμενίων με εκτόπισίν τους στις ερήμους και την εξόντωση αυτού του ξενικού στοιχείου». Έως το 1918 πάνω από ενάμισυ εκατομμύριο Αρμένιοι έχασαν τη ζωή τους ή αναγκάστηκαν να εκπατριστούν.
Η γενοκτονία του 1915 παρέμεινε ατιμώρητη από τη διεθνή κοινότητα, παρότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία, ως σύμμαχος των Κεντρικών Δυνάμεων, βρισκόταν στους ηττημένους του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Αδόλφος Χίτλερ τη χρησιμοποίησε ως παράδειγμα για να δικαιολογήσει το Εβραϊκό Ολοκαύτωμα. «Ποιος μιλάει σήμερα για τον αφανισμό των Αρμενίων;» διερωτήθηκε το 1939.
Η Αρμενική Γενοκτονία ήταν εν γνώσει των Γερμανών, συμμάχων των Οθωμανών στον Μεγάλο Πόλεμο, οι οποίοι όμως επέβαλαν καθεστώς λογοκρισίας στην πατρίδα τους. Ο μόνος πολιτικός που προσπάθησε μάταια να καταγγείλει την εξόντωση των Αρμενίων ήταν ο σοσιαλδημοκράτης Καρλ Λίμπκνεχτ, μετέπειτα ιδρυτής του Κομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας, στις 11 Ιανουαρίου 1916. Η ιστορική έρευνα έχει φέρει στο φως ντοκουμέντα ότι οι Γερμανοί ενθάρρυναν τους Οθωμανούς στην εξόντωση των Αρμενίων, επειδή τους θεωρούσαν προσκείμενους στους Ρώσους.
Μόλις το 2015 η Γερμανία υπαναχώρησε από τη σταθερή μέχρι τώρα άρνησή της να χρησιμοποιήσει τον όρο «γενοκτονία» για την εξόντωση των Αρμενίων από τους Οθωμανούς Τούρκους, υποκύπτοντας στις πιέσεις βουλευτών.«Η σφαγή των Αρμενίων πριν από 100 χρόνια υπήρξε γενοκτονία, το κλασικό παράδειγμα εθνοκάθαρσης, μαζικής καταστροφής και απέλασης», δήλωσε ο πρόεδρος της Γερμανίας Γιοακίμ Γκάουκ, κατά την διάρκεια επιμνημόσυνης δέησης που έγινε σε ναό του Βερολίνου στις 23 Απριλίου.
Σκοπός των Τούρκων ήταν να “εξαφανίσουν” τον χριστιανικό λαό που ζούσε στην Ανατολική Μικρά Ασία, περίπου 2 εκατομμύρια Αρμένιοι. Οι Τούρκοι εκτόπισαν τους Αρμένιους, και τους ανάγκασαν σε εξαντλητικές πορείες θανάτου μέσα στην έρημο.
Πυροβολούσαν όσους σταματούσαν να περπατούν και τους βασάνιζαν. Μάλιστα, οι Τουρκική κυβέρνηση είχε ορίσει “τάγματα σφαγής”, εγκληματίες που ανέλαβαν να εξοντώσουν το χριστιανικό στοιχείο. Λεηλάτησαν τα χωριά τους, όπου εγκατέστησαν μουσουλμανικές οικογένειες. Παράλληλα έστειλαν τις γυναίκες σε χαρέμια και όσες δεν αλλαξοπίστησαν τις βίαζαν και στη συνέχεια τις παλούκωναν .
Σκότωναν όσους Αρμένιους έβρισκαν στον δρόμο τους και απήγαγαν τα παιδιά τους, τα οποία προσηλύτισαν στο Ισλάμ.
Υπολογίζεται ότι τρία χρόνια μετά είχαν πεθάνει 1,5 εκατομμύριο Αρμένιοι, ενώ σύμφωνα με τους Τούρκους έχασαν τη ζωή τους περίπου 600-700 χιλιάδες άνθρωποι. Το σίγουρο είναι ότι μετά τις εκκαθαρίσεις των Νεότουρκων είχαν επιβιώσει μόλις 388.000 Αρμένιοι.
Παρά τις ανηλεείς διώξεις τους στα τέλη 19ου και αρχές 20ου αιώνα που έχουν ως αποτέλεσμα 150.000 σφαγιασθέντες και άγνωστο αριθμό βίαια εξισλαμισμένων, οι Αρμένιοι πιστεύουν ότι οι διωγμοί τους αποτελούν μεμονωμένη πολιτική του διεφθαρμένου σουλτάνου Αβδούλ Χαμμίτ Β και όχι εθνική στρατηγική.
Έτσι, εντάσσονται στο κίνημα των Νεότουρκων που παίρνει την εξουσία του 1908, επαναφέροντας το Σύνταγμα του 1876 που αναγνωρίζει αυξημένα δικαιώματα στις μειονότητες και διακηρύττει τις αρχές της ισότητας και του σεβασμού όλων των θρησκευτικών μειονοτήτων. Ακόμα και οι νέες σφαγές 15.000 Αρμενίων στα Άδανα το 1909, αποδίδονται σε ανθρώπους του παλαιού καθεστώτος.
Το τραγικό μέλλον Αρμενίων και Ελλήνων της περιοχής κρίνεται το 1911, όταν στο συνέδριο των Νεότουρκων στη Θεσσαλονίκη χαράσσεται η στρατηγική της οθωμανοποίησης όλων των υπηκόων της παρακμάζουσας αυτοκρατορίας με την, με κάθε τρόπο, εξαφάνιση όλων των μειονοτήτων της επικράτειας.
Το τηλεγράφημα του υπουργού Εσωτερικών της εποχής Μεχμέτ Ταλαάτ Πασά, στις 13 Σεπτεμβρίου 1915, είναι ενδεικτικό αυτής της αντίληψης: «Σύμφωνα με προγενέστερη κοινοποίηση η κυβέρνηση έχει αποφασίσει την ολοσχερή εξόντωση των διαβιούντων στη Χώρα Αρμενίων. Πας όστις ήθελε αντιταχθεί στη διαταγή αυτή δεν μπορεί πλέον ν’ αποτελεί μέρος της διοίκησης. Άνευ ουδεμίας διάκρισης για τις γυναίκες, τα παιδιά και τους αναπήρους, οσονδήποτε τραγικά κι αν είναι τα μέσα εξόντωσης και αφού καταπνιγεί η φωνή της συνειδήσεως πρέπει να τεθεί τέρμα στην ύπαρξή τους».
Η «ευκαιρία» πραγματοποίησης αυτού που μερικά χρόνια αργότερα θα ονομαστεί «εθνοκάθαρση», δίνεται στην Τουρκία με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου όταν, με άλλοθι την εθελοντική συμμετοχή κάποιων Αρμενίων στον πόλεμο στην πλευρά των Σοβιετικών, αρχικά στοχοποιείται όλος ο Αρμενικός πληθυσμός ως προδότες.
Μέσα σε λίγες ημέρες δολοφονείται πολιτική και θρησκευτική του ηγεσία, αφοπλίζονται οι στρατιώτες του, ενώ αρχίζουν οι ατέλειωτες πορείες αμάχων στις νοτιοανατολικές ερήμους της χώρας. Υπολογίζεται ότι σε αυτές τις πορείες θανάτου που ξεκινούν τον Απρίλιο του 1915 και συνεχίζονται μέχρι το τέλος του 1916, χάνουν τη ζωή τους περίπου ενάμιση εκατομμύριο Αρμένιοι, που αποτελούν σχεδόν το 70% του συνολικού πληθυσμού τους εκείνη την εποχή στην Τουρκία.
Κάποιοι επιλέγουν τον εξισλαμισμό από τη ζωή τους, ενώ πολλοί απ’ όσους φυγαδεύονται στην Ρωσία, χάνουν την ζωή τους από κακουχίες και τις εκεί διώξεις. Με το αρμενικό πρόβλημα «λυμένο», η Τουρκία μπορεί πλέον να ασχοληθεί απερίσπαστη με τους ελληνικούς πληθυσμούς της περιοχής, όπου ή ιδία φιλοσοφία και μεθοδολογία, οδηγεί στο ίδιο φρικτό αποτέλεσμα…
