Η Σπάρτη, αφού εξασφάλισε την υποστήριξη των Περσών με την επαίσχυντη «Ανταλκίδειο Ειρήνη» (386 π.Χ.), άρχισε να εξουδετερώνει κάθε πιθανό και επικίνδυνο αντίπαλο. Μια από τις ενέργειες αυτές της Σπάρτης ήταν η κατάληψη της ακρόπολης της Θήβας Καδμείας (382 π.Χ.) και η εγκαθίδρυση στη Θήβα φιλικού ολιγαρχικού καθεστώτος. Το 379 π.Χ. μια μικρή ομάδα επιφανών εξόριστων Θηβαίων με αρχηγούς τους Πελοπίδα και Μέλωνα, μπήκε κρυφά στη Θήβα, ανέτρεψε το ολιγαρχικό καθεστώς και έδιωξε τη Σπαρτιατική Φρουρά από την Καδμεία. Από τότε άρχισε η ραγδαία άνοδος της Θήβας χάρη στους δύο επιφανείς ηγέτες, Επαμεινώνδα και Πελοπίδα. Αλλά η λάμψη του άστρου της Θηβαϊκής Πολιτείας θα κρατήσει όσο και η ζωή των δύο αυτών ανδρών.
Το 378 π.Χ. έγινε η δεύτερη Αθηναϊκή συμμαχία, η οποία δεν ήταν ηγεμονία. Η συμμαχία αυτή πολέμησε με την ηγεμονία της Σπάρτης από το 377 μέχρι το 371 π.Χ. Οι Θηβαίοι, αν και σύμμαχοι των Αθηναίων, δεν ήταν συνεπείς στις υποχρεώσεις τους προς τη συμμαχία. Παράλληλα, ενεργούσαν δραστήρια για την ανασύσταση της ηγεμονίας των Βοιωτών, του λεγόμενου «Κοινού των Βοιωτών». Σ’ αυτό την ηγεσία θα είχε η Θήβα. Οι ενέργειες αυτές των Θηβαίων προκάλεσαν τη δυσαρέσκεια των Αθηναίων, οι οποίοι έβλεπαν με καχυποψία την άνοδο της δυνάμεως της Θήβας.
Οι Αθηναίοι κατάλαβαν ότι δεν τους συνέφερε η παράταση των εχθροπραξιών, παρά τις επιτυχίες του ναυτικού τους στο Ιόνιο. Παράλληλα, αντιμετώπιζαν και οικονομικές δυσχέρειες. Αλλά και οι Σπαρτιάτες είχαν εξαντληθεί. Βολιδοσκοπήσεις των δύο αντιπάλων κατέληξαν στη συμφωνία συγκλήσεως συνεδρίου ειρήνης, το οποίο συνήλθε στη Σπάρτη το 371 π.Χ. Στο συνέδριο αυτό έστειλαν αντιπροσώπους όλες οι ελληνικές πόλεις. Δυστυχώς, το συνέδριο απέτυχε εξαιτίας των Θηβαίων. Ειδικότερα, όταν κλήθηκε ο αντιπρόσωπος των Θηβαίων να υπογράψει τη συνθήκη ειρήνης, επέμεινε να υπογράψει όχι μόνο για τη Θήβα αλλά και «εξ ονόματος του Κοινού των Βοιωτών».
Αυτήν την πρόθεση του Επαμεινώνδα δεν τη δέχθηκαν οι Σπαρτιάτες και οι εκπρόσωποι πολλών πόλεων αλλά ούτε και οι Αθηναίοι τον υποστήριξαν σ’ αυτό. Όπως ήταν επόμενο το συνέδριο διαλύθηκε, χωρίς να επιτευχθεί πανελλήνια ειρήνη.
Οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες τήρησαν αυτά που συμφώνησαν μεταξύ τους στο συνέδριο. Στη συνέχεια οι Σπαρτιάτες έστειλαν τελεσίγραφο στους Θηβαίους να διαλύσουν το «Κοινό των Βοιωτών» και να αφήσουν αυτόνομες τις βοιωτικές πόλεις. Οι τελευταίοι όμως απέρριψαν το τελεσίγραφο. Μετά απ’ αυτό οι Σπαρτιάτες έδωσαν εντολή στο βασιλιά Κλεόμβροτο, ο οποίος βρισκόταν τότε στη Φωκίδα με Σπαρτιατικό στρατό 10.000 οπλιτών, να εισβάλει στη Βοιωτία.
Ο Επαμεινώνδας με στρατό 6.000 οπλιτών κινήθηκε για να αντιμετωπίσει τον Κλεόμβροτο. Ο κύριος όγκος του Βοιωτικού στρατού περίμενε τους Σπαρτιάτες δίπλα στην Κορώνεια, κοντά στο στενό της Πέτρας. Ο Κλεόμβροτος όμως οδήγησε το στράτευμα του από μια όδευση δυτικά του Ελικώνα και κατά μήκος των ακτών του Κορινθιακού. Προφανώς, ήθελε να εξαπατήσει τους Θηβαίους για τις προθέσεις του και να καταλάβει τα μικρά λιμάνια της Βοιωτίας στον Κορινθιακό, ώστε να εξασφαλίσει την επικοινωνία του με την Πελοπόννησο. Οι Θηβαίοι έφραξαν το δρομολόγιο αυτό με λίγες δυνάμεις, επειδή ήταν ορεινό και δύσβατο. Ο Κλεόμβροτος, αφού ανέτρεψε εύκολα τη βοιωτική αυτή προκάλυψη, κατέλαβε στη συνέχεια την παραλιακή πολίχνη Σίφαι και την οχυρή πόλη Κρεύση ναύσταθμο των Βοιωτών, όπου κυρίευσε και δώδεκα τριήρεις. Έπειτα κινήθηκε βορειοανατολικά στη κατεύθυνση των Θεσπιών. Ο Επαμεινώνδας έμαθε τις κινήσεις αυτές και στράφηκε για να τον συναντήσει. Και τότε τα δύο αντίπαλα στρατεύματα βρέθηκαν αντιμέτωπα στην πεδιάδα των Λεύκτρων.
Περιγραφή του Πεδίου της Μάχης
Το πεδίο της μάχης είναι πεδινό και εκτείνεται βόρεια του όρους που σήμερα λέγεται Κορομπίλι. Δυτικά του πεδίου υπάρχει ο μικρός ποταμός Περμισσός ή Άσκιρης και ανατολικά βρίσκονται οι πηγές του Ασωπού ποταμού. Μεταξύ των χειμάρρων αυτών δεν υπάρχει σήμερα ύψωμα και δεν πρέπει να υπήρχε και κατά την αρχαία εποχή. Επομένως, τα αντίπαλα στρατεύματα δεν πρέπει να συνάντησαν φυσικά εμπόδια. Δεν υπήρχαν στο χώρο της σύγκρουσης οικήματα του χωριού των Λεύκτρων, γιατί οι αρχαίοι ιστορικοί δεν αναφέρουν τίποτα σχετικά, εκτός από τις ενδείξεις σύμφωνα με τις οποίες το χωριό ήταν ανάμεσα στις Πλαταιές και Θεσπιές.
Σήμερα η θέση των Λεύκτρων δεν έχει εντοπισθεί ακόμη με βεβαιότητα. Συνεπώς, το πεδίο της μάχης ήταν εκτεταμένη πεδιάδα, διαστάσεων περίπου 1.500 μ. από τα δυτικά προς τα ανατολικά και 3.000 μ. από τα βόρεια προς τα νότια και προσφερόταν για αγώνα στενής εμπλοκής των αντιπαραταγμένων δυνάμεων, με ευχέρεια αναπτύξεως και ελιγμού του ιππικού τους προς κάθε κατεύθυνση.
Δυνάμεις και Διάταξη Θηβαίων
Το σύνολο του Βοιωτικού στρατού έφθανε τους 6.000 άνδρες, από τους οποίους 1.000 ήταν ιππείς. Το ηθικό του ήταν κάπως κλονισμένο, γιατί οι Λακεδαιμόνιοι και, κυρίως, οι Σπαρτιάτες θεωρούνταν ανίκητοι την εποχή εκείνη. Ο Επαμεινώνδας όμως εξύψωσε το ηθικό του στρατού του με φήμες, τις οποίες διέδωσε κατάλληλα ο ίδιος, για καλούς οιωνούς και παλιούς χρησμούς, οι οποίοι προέβλεπαν ήττα των Λακεδαιμονίων. Παρ΄ όλα αυτά υπήρχαν αμφιβολίες για την πίστη μερικών Βοιωτών, οι οποίοι συνεργούσαν χωρίς ενθουσιασμό ή από ανάγκη.
Σχετικά με την εκλογή του πεδίου της μάχης υπήρχαν αντιρρήσεις από τρεις Βοιωτάρχες, οι οποίοι υποστήριζαν ότι δεν έπρεπε να πολεμήσουν στην πεδινή περιοχή των Λεύκτρων, γιατί οι αντίπαλοι υπερτερούσαν σε αριθμό. Πρότειναν να προσελκύσουν τον εχθρό σε άλλη περιοχή και να καταλάβουν υψηλότερες θέσεις. Ο Επαμεινώνδας και άλλοι δύο Βοιωτάρχες απέκρουσαν την πρόταση, από φόβο μήπως αυξηθούν οι τάσεις αποστασίας μεταξύ των Βοιωτών. Ο έβδομος Βοιωτάρχης ο οποίος ήρθε στο στρατόπεδο τελευταίος, γιατί επέστρεφε από κάποια αποστολή, συμφώνησε με τη γνώμη του Επαμεινώνδα.
Ο Επαμεινώνδας, ως ανώτατος διοικητής του Βοιωτικού στρατού έλαβε διάταξη διαφορετική από τα μέχρι τότε αποδεκτά. Τοποθέτησε στην αριστερή πτέρυγα της παρατάξεώς του τους Θηβαίους σε βάθος 50 στοίχων και πλάτος 65-70 ανδρών. Στο κέντρο και στη δεξιά πτέρυγα τοποθέτησε τους άλλους Βοιωτούς σε πολύ λιγότερους στοίχους. Το ιππικό το ανέπτυξε μπροστά από την αριστερή του πτέρυγα για να αντιμετωπίσει το Σπαρτιατικό ιππικό. Αυτή η παράταξη επικράτησε από τότε να λέγεται «λοξή φάλαγγα» από μια φράση του Διόδωρου του Σικελιώτη: «Διο και λοξήν ποιήσας την φάλαγγα, τω τους επιλέκτους έχοντι κέρατι έγνω κρίνειν την μάχην».
Δυνάμεις και Διάταξη Θηβαίων
Η δύναμη του στρατού του Κλεόμβροτου ήταν 9.000 πεζοί και 1.000 ιππείς περίπου. Από αυτούς περίπου 2.300 άνδρες ήταν Λακεδαιμόνιοι – 4 μόρες[1] – από τους οποίους οι 700 ήταν Σπαρτιάτες. Οι υπόλοιποι 7.500-7.700 οπλίτες ήταν σύμμαχοι των Σπαρτιατών.
Το ιππικό αποτελούσαν Σπαρτιάτες και σύμμαχοι ιππείς και ήταν κατώτερο σε μαχητική αξία από το Βοιωτικό ιππικό. Το ηθικό του στρατεύματος ήταν υψηλό. Παρ΄ όλα αυτά ένας αριθμός αξιωματικών έβλεπε με καχυποψία τον Κλεόμβροτο, γιατί στο παρελθόν είχε δείξει φιλικές διαθέσεις προς τους Θηβαίους. Σ’ αυτήν την περίπτωση αν οι Θηβαίοι απέφευγαν τη μάχη, οι αξιωματικοί αυτοί ήταν έτοιμοι να κατηγορήσουν τον Κλεόμβροτο ότι άφησε τον εχθρό να διαφύγει, με συνέπεια ο βασιλιάς να κινδυνεύσει να καταδικασθεί σε θάνατο από τη Σπάρτη. Γι’ αυτό το λόγο οι φίλοι του αξιωματικοί πίεσαν το βασιλιά να επισπεύσει την πολεμική δράση.
Ο Κλεόμβροτος παρέταξε το στρατό του σύμφωνα με τα καθιερωμένα. Τοποθέτησε τους Λακεδαιμονίους στη δεξιά πτέρυγα, όπου πήρε θέση κι ο ίδιος με το πιο επίλεκτο τμήμα. Στο κέντρο και αριστερά τοποθέτησε το συμμαχικό πεζικό και στο αριστερό άκρο ένα απόσπασμα συμμαχικού ιππικού. Σε όλη τη φάλαγγα έδωσε βάθος 12 στοίχων. Το ιππικό το ανέπτυξε μπροστά στη δεξιά του πτέρυγα, για να εξασφαλίσει το στράτευμα του από κάθε αιφνιδιαστική ενέργεια των Θηβαίων, αλλά και για να καλύπτει τις κινήσεις του πεζικού του από την παρατήρηση του εχθρού.
Σχέδια Θηβαίων
Επίθεση αρχικά με το ιππικό στο αριστερό για ανατροπή του ιππικού των Σπαρτιατών και απώθηση του μέσα στις γραμμές του Σπαρτιατικού πεζικού για δημιουργία σύγχυσης και αναταραχής. Συνέχιση της επιθέσεως από την ισχυρή αριστερή πτέρυγα για διάσπαση και καταστροφή της αντίστοιχης δεξιάς των Σπαρτιατών. Τήρηση επαφής με τον εχθρό στο κέντρο και στο δεξιό της Θηβαϊκής παράταξης χωρίς αποφασιστική εμπλοκή. Αντιμετώπιση εχθρικής απειλής στο αριστερό πλευρό της φίλιας διάταξης με τον Ιερό Λόχο.
Σχέδια Σπαρτιατών
Κάλυψη της δεξιάς πτέρυγας με το Σπαρτιατικό ιππικό. Επίθεση σε ολόκληρο το μέτωπο με το πεζικό, με κύρια προσπάθεια δεξιά. Υπερκέραση της αριστερής πτέρυγας του εχθρού με επέκταση και στροφή του δεξιού της Σπαρτιατικής φάλαγγας για καταστροφή του εχθρού.
Γενικά, και από τους δύο αντιπάλους γινόταν ορθολογιστική προσαρμογή των μέσων σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά του πεδίου της μάχης.
Διεξαγωγή της Μάχης
Πριν από την έναρξη της μάχης συνέβησαν τα εξής γεγονότα:
- Ο Επαμεινώνδας, από φόβο ότι μερικοί από τους Βοιωτούς σκόπευαν να λιποτακτήσουν, έκρινε ότι ήταν προτιμότερο να αποχωρήσουν πριν από τη μάχη. Έτσι, εξέδωσε διακήρυξη, με την οποία επέτρεπε να αναχωρήσουν για την πόλη τους όσοι επιθυμούσαν να μην πολεμήσουν. Όλοι οι Θεσπιείς και μερικοί άλλοι Βοιωτοί, δυσαρεστημένοι με τους Θηβαίους, αναχώρησαν. Η θέση των Θεσπιέων στην παράταξη ήταν πίσω και δεξιά. Τότε συμμαχικό ιππικό των Σπαρτιατών και τμήματα ελαφρά οπλισμένα (ψιλοί) που βρίσκονταν στην αριστερή πτέρυγα των Σπαρτιατών, επιτέθηκαν στη φάλαγγα των Βοιωτών η οποία αποχωρούσε και τους ανάγκασαν να υποχωρήσουν και να επιστρέψουν στο στρατόπεδο των Θηβαίων.
- Ο Κλεόμβροτος συγκάλεσε το τελευταίο πολεμικό του συμβούλιο, στη διάρκεια του οποίου δημιουργήθηκε αναταραχή μεταξύ των αξιωματικών εκείνων οι οποίοι υποψιάζονταν τις προθέσεις του βασιλιά και των άλλων οι οποίοι ήταν φιλικοί απέναντί του. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί σύγχυση και να γίνουν βιαστικές ενέργειες. Οι διοικητές των συμμαχικών τμημάτων των Σπαρτιατών αποχώρησαν χωρίς να λάβουν διαταγές για τη λήψη των σχηματισμών μάχης και την έναρξή της. Ξαφνικά ο Κλεόμβροτος διέταξε συγκρότηση για μάχη και τέθηκε επικεφαλής του κέντρου της δεξιάς πτέρυγας με τους επίλεκτους Σπαρτιάτες. Οι σύμμαχοι χωρίς ενθουσιασμό άφησαν με ευχαρίστηση τους Σπαρτιάτες και τους Θηβαίους να τακτοποιήσουν οι ίδιοι τις μεταξύ τους διαφορές.
Με την έναρξη της μάχης ο Κλεόμβροτος κίνησε τις τέσσερις μόρες προς τα δεξιά με σκοπό να στρέψει τη δεξιά του πτέρυγα σε ορθή γωνία και να πλευροκοπήσει τους Θηβαίους (Σχεδ.5). Ο Επαμεινώνδας όμως άρχισε πρώτος την επίθεση με το ιππικό του ενάντια στο ιππικό των Σπαρτιατών. Αμέσως φάνηκε η ανώτερη μαχητική ικανότητα των Θηβαίων ιππέων. Οι αμυνόμενοι Σπαρτιάτες ιππείς δε μπόρεσαν να συγκρατήσουν την ορμή των επιτιθεμένων και υποχώρησαν άτακτα προς τη διάταξη του Σπαρτιατικού Πεζικού, οπότε προκάλεσαν σύγχυση και ταραχή στις τάξεις του. Η ενέργεια αυτή μείωσε τον κίνδυνο πλευροκοπήσεως των Θηβαίων από τη δεξιά πτέρυγα του Κλεόμβροτου και προετοίμασε τη δράση της ενισχυμένης πτέρυγας του Επαμεινώνδα.
Πριν ακόμα συνέλθουν και ανασυνταχθούν οι Σπαρτιάτες, το ιππικό των Θηβαίων αποσύρθηκε δεξιά και αριστερά και αποκάλυψε το μέτωπο, οπότε ο Επαμεινώνδας επιτέθηκε με την ισχυρή αριστερή πτέρυγα εναντίον της δεξιάς του Κλεόμβροτου. Η κατεύθυνση της επιθέσεως στράφηκε λίγο δεξιότερα, προς το κέντρο των Σπαρτιατών, εκεί όπου βρισκόταν ο Κλεόμβροτος με τους επίλεκτους Σπαρτιάτες. Στο μεταξύ οι Σπαρτιάτες του άκρου της δεξιάς πτέρυγας επιχείρησαν να εκτελέσουν τον προβλεπόμενο αρχικό ελιγμό για να υπερφαλαγγίσουν τους Θηβαίους. Επενέβη όμως ταχύτατα ο Πελοπίδας με τον Ιερό Λόχο, ο οποίος κινήθηκε προς τα εμπρός και αριστερά της φάλαγγας του Επαμεινώνδα και υπερφαλάγγισε τους Σπαρτιάτες. Η παράταξη των Σπαρτιατών τοποθετήθηκε σε σχήμα ημισελήνου, με σκοπό να περικυκλώσει τους Θηβαίους. Το κέντρο με τον Κλεόμβροτο συγκράτησε για ένα χρονικό διάστημα τους πολυάριθμους Θηβαίους με σκληρό αγώνα και αυτοθυσία. Ο ίδιος ο Κλεόμβροτος τραυματίσθηκε θανάσιμα και οι άνδρες που ήταν γύρω του, μαχόμενοι με ανδρεία κατόρθωσαν να τον διασώσουν με μεγάλη δυσκολία για να μην πέσει στα χέρια των Θηβαίων. Μαζί με το βασιλιά έπεσαν επίσης και τα πιο επίλεκτα στελέχη των Σπαρτιατών, όπως ο πολέμαρχος Δείνων, ο Σφοδρίας, ο γιος του Κλεώνυμος και άλλοι.Τελικά, μετά από σφοδρό και άνισο αγώνα, μπροστά στην τοπική συντριπτική υπεροχή των Θηβαίων, η δεξιά πτέρυγα των Σπαρτιατών κάμφθηκε και υποχώρησε προς το στρατόπεδο. Οι Σπαρτιάτες του αριστερού τμήματος το οποίο αποτελούσαν τέσσερις μόρες υποχώρησαν κι αυτοί. Μια κίνηση κατά του πλευρού της Θηβαϊκής φάλαγγας θα εξέθετε το δικό τους αριστερό πλευρό. Στο υπόλοιπο μέτωπο των αντίπαλων στρατών, δηλαδή μεταξύ των συμμάχων των Σπαρτιατών και των συμμάχων των Θηβαίων, δεν πραγματοποιήθηκε αξιόλογος αγώνας, όπως είχε προβλέψει και ο Επαμεινώνδας.
Οι Σπαρτιάτες μετά την υποχώρηση του παρατάχθηκαν και πάλι πίσω από την τάφρο μπροστά από το στρατόπεδο τους και τήρησαν το σχηματισμό και την πειθαρχία τους. Ο Κλεόμβροτος είχε ήδη πεθάνει. Μερικοί επειδή δεν μπορούσαν να ανεχθούν την ήττα, πρότειναν να αντεπιτεθούν, να παραλάβουν τους νεκρούς τους μετά από τη μάχη και να μην επιτρέψουν στους Θηβαίους να στήσουν τρόπαιο. Οι πολέμαρχοι όμως, επειδή έβλεπαν ότι πολλοί είχαν σκοτωθεί από τους Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοι τους δεν είχαν διάθεση για μάχη, δεν ενέκριναν την αντεπίθεση. Τελικά, έστειλαν κήρυκα και ζήτησαν ανακωχή για να περισυλλέξουν τους νεκρούς τους. Οι Θηβαίοι τότε έστησαν τρόπαιο και απέδωσαν τους νεκρούς μετά από συνθήκη.
Η μάχη των Λεύκτρων έγινε στις 5 του αττικού εκατομβαιώνα, δηλαδή στις 6 Ιουλίου του 371 π.Χ., μόλις είκοσι μέρες μετά την αποχώρηση της Θηβαϊκής αντιπροσωπείας από τη Σπάρτη.
Αποτελέσματα
Οι απώλειες των Σπαρτιατών ήταν πολύ μεγάλες. Από τους 700 Σπαρτιάτες σκοτώθηκαν περίπου οι 400. Έπεσαν επίσης στο πεδίο της μάχης άλλοι 600 περίπου Λακεδαιμόνιοι (περίοικοι, νεοδαμώδεις κ.ά.). Εκτός όμως από τις απώλειες σε έμψυχο υλικό, τεράστια σημασία είχε το ηθικό πλήγμα της Σπάρτης. Η μάχη των Λεύκτρων αποτέλεσε σημαντικό στρατιωτικό γεγονός πανελλήνιου χαρακτήρα με σοβαρές πολιτικές προεκτάσεις την εποχή εκείνη, με δεδομένο ότι μετά από αυτήν και ως αποτέλεσμα της έκβασής της, δινόταν τέλος στην ηγεμονία της Σπάρτης και άρχιζε η νέα ηγεμονία της Θήβας.
Για τις απώλειες των Θηβαίων δεν αναφέρουν στοιχεία οι αρχαίοι συγγραφείς. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει ότι έπεσαν στη μάχη «ουχί ολιγώτεροι των 4.000 Λακεδαιμονίων και περί τας 3.000 Βοιωτοί». Και οι δύο αριθμοί είναι υπερβολικοί. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι σκοτώθηκαν 47 Θηβαίοι και μερικοί άλλοι Βοιωτοί. Οι απώλειες αυτές είναι πολύ μικρές και μάλλον δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.
Διαπιστώσεις – Συμπεράσματα
- Κατά την εισβολή του Σπαρτιατικού στρατού από τη Φωκίδα στη Βοιωτία ο Κλεόμβροτος σωστά επιλέγει το ορεινό δρομολόγιο δυτικά του Ελικώνα, γιατί με αυτό παραπλανεί τους αντιπάλους του σχετικά με τις προθέσεις του. Δίνει δηλαδή την εντύπωση, ότι εγκατέλειψε την εισβολή και συγχρόνως εξασφαλίζει τα βοιωτικά λιμάνια των Σιφών και της Κρεύσιδας για τη θαλάσσια επικοινωνία του με την Πελοπόννησο.
- Το σχέδιο ενεργείας του Κλεόμβροτου φάνηκε άκαμπτο, αν και υπήρχαν ενδείξεις της αλλαγής της τακτικής των Θηβαίων. Πράγματι, πριν από τη μάχη των Λεύκτρων οι Θηβαίοι είχαν δοκιμάσει την ιδέα αυξήσεως του αριθμού των στοίχων σε ένα σημείο της παράταξεως, στις μάχες του Δηλίου (424 π.Χ.), της Νεμέας (394 π.Χ.) και της Τεγύρας (375 π.Χ.) και μάλιστα επιτυχώς.
- Η τακτική αντίληψη του Επαμεινώνδα ήταν μεγαλοφυής. Σ’ αυτόν οφείλονται οι ακόλουθες αρχές πολέμου και μέθοδοι μάχης, οι οποίες από τότε εφαρμόζονται με επιτυχία από τους στρατιωτικούς ηγήτορες όλων των στρατών και όλων των εποχών, ανεξάρτητα από την εξέλιξη των πολεμικών μέσων, δηλαδή:
- Το υψηλό ηθικό. Εδώ ο Επαμεινώνδας πέτυχε την ηθική προπαρασκευή του στρατού του για την εκμετάλλευση του θρησκευτικού συναισθήματος του λαού διαδίδοντας κατάλληλα καλούς οιωνούς και χρησμούς για τη νίκη.
- Οικονομία δυνάμεων. Την πέτυχε με την αύξηση του βάθους των στοίχων της αριστερής πτέρυγας και της εκλεπτύνσεως της παρατάξεως στο κέντρο και στη δεξιά πτέρυγα.
- Υπεροχή δυνάμεων. Ο Επαμεινώνδας, αν και διέθετε μικρότερη αριθμητική δύναμη στο σύνολο, εφάρμοσε με αριστουργηματικό τρόπο αυτήν την αρχή. Πέτυχε με την τοπική υπεροχή τη διάσπαση της εχθρικής παρατάξεως στο ισχυρό της σημείο.
- Ανώτερη εκπαίδευση. Στη μάχη των Λεύκτρων φάνηκε η αξία της εκπαιδεύσεως στην υπεροχή του ιππικού των Θηβαίων.
- Τήρηση εφεδρείας και πρόβλεψη για την ασφάλεια του πλευρού. Και οι δύο αυτές αρχές εφαρμόσθηκαν με τον Ιερό Λόχο. Η εφεδρεία, με την τοποθέτηση του Ιερού Λόχου αρχικά, αμέσως πίσω από την ισχυρή αριστερή πτέρυγα, και η ασφάλεια πλευρού με την κεραυνοβόλο επέμβαση του Ιερού Λόχου μπροστά και αριστερά από τη φάλαγγα του Επαμεινώνδα για την αντιμετώπιση της απειλής του δεξιού άκρου των Σπαρτιατών.
- Κατανομή αποστολών στα τμήματα ανάλογα με το είδος της συνθέσεως, των δυνατοτήτων και των αντικειμενικών τους σκοπών. Ειδικότερα, στο ιππικό δόθηκε η αποστολή να επιτεθεί και να ανατρέψει το αντίπαλο ιππικό, το οποίο να ωθήσει στις τάξεις του εχθρικού πεζικού για πρόκληση σύγχυσης και αναταραχής. Στην ισχυρή φάλαγγα της αριστερής πτέρυγας δόθηκε η αποστολή να ενεργήσει ισχυρά και να διασπάσει τη δεξιά πτέρυγα των Σπαρτιατών. Στον Ιερό Λόχο δόθηκε η αποστολή να επιτεθεί αμέσως μπροστά και αριστερά, για την ασφάλεια του πλευρού της ισχυρής φάλαγγας. Στα τμήματα του κέντρου και της δεξιάς πτέρυγας δόθηκε η αποστολή να κινηθούν προς την εχθρική παράταξη και να την απασχολήσουν, χωρίς να εμπλακούν σε αποφασιστικό αγώνα.
- Επίθεση κατά ισχυρότερου εχθρού. Την ανέλαβε ο Επαμεινώνδας και πέτυχε, γιατί στηρίχθηκε στην πρωτοβουλία, την ηθική προπαρασκευή την ταχύτητα ενεργείας και στην καλύτερη τακτική συγκρότηση.
Σχετικά με τις ενέργειες και παραλείψεις των Σπαρτιατών, στις οποίες κυρίως οφείλεται η ήττα τους, επισημαίνονται τα εξής:
- Η κακή οργάνωση μάχης.
- Το μειονεκτικό σχέδιο ενεργείας, το οποίο χαρακτηρίζεται από τον άκαμπτο Σπαρτιατικό τρόπο «του μάχεσθαι».
- Η έλλειψη διαταγών προς τα τμήματα των συμμάχων.
- Η βραδύτητα αναπτύξεως της δεξιάς πτέρυγας.
- Η έλλειψη εφεδρείας για την αντιμετώπιση απροόπτου.
- Η νέα τακτική του Επαμεινώνδα με τα πλεονεκτήματα της Λοξής Φάλαγγας, η οποία θεμελίωνε νέες μεθόδους μάχης και έθετε τις βάσεις της τακτικής του πολέμου, τις οποίες δεν αντιλήφθηκαν οι Σπαρτιάτες.
