ΤΟ ΕΛΕΓΚΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΜΗΜΑ
ΑΠΟΦΑΣΗ 72/24
Συνεδρίασε δημόσια στο ακροατήριό του στις 24 Οκτωβρίου 2023 με την ακόλουθη σύνθεση: Άννα Λιγωμένου, Αντιπρόεδρος, Πρόεδρος του Τμήματος, Ελένη Λυκεσά και Γρηγόριος Βαλληνδράς (εισηγητής), Σύμβουλοι, Ευθύμιος Καρβέλης και Παναγιώτης Παππίδας, Πάρεδροι, που μετέχουν με συμβουλευτική ψήφο.
Γενικός Επίτροπος Επικρατείας: Παραστάθηκε ο Αντεπίτροπος Επικρατείας στο Ελεγκτικό Συνέδριο Ευάγγελος Καραθανασόπουλος, ως νόμιμος αναπληρωτής του Γενικού Επιτρόπου Επικρατείας στο Ελεγκτικό Συνέδριο, ο οποίος είχε κώλυμα.
Γραμματέας: Ιωάννης Αθανασόπουλος, Γραμματέας του Δευτέρου Τμήματος.
Για να δικάσει την από 20.10.2020 (Α.Β.Δ. …./22.10.2020) αίτηση της Γενικής Επιτρόπου της Επικρατείας στο Ελεγκτικό Συνέδριο για τον καταλογισμό των: 1) Π. του Χ., κατοίκου …. , επί της οδού …, με ΑΦΜ … (ΔΟΥ Ζ…) και 2) Α. του Π., κατοίκου … επί της οδού Μ. , με ΑΦΜ … (ΔΟΥ …), οι οποίοι παραστάθηκαν δια δηλώσεως του άρθρου 231 παρ.1 ν.4700/2020 του πληρεξουσίου δικηγόρου τους, Ε. (Α.Μ./Δ.Σ.Α. …).
Το Ελληνικό Δημόσιο, που εκπροσωπεί νόμιμα ο Υπουργός Οικονομικών, παραστάθηκε διά δηλώσεως του άρθρου 231 παρ. 1 του ν. 4700/2020 της Παρέδρου του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους Δ… Γ… (Ν.Σ.Κ. …).
Το Γ… Ν… Ζ… δεν παραστάθηκε.
Κατά τη συζήτηση που ακολούθησε, το Δικαστήριο άκουσε:
Τον Αντεπίτροπο της Επικρατείας στο Ελεγκτικό Συνέδριο, ο οποίος ζήτησε την παραδοχή της αίτησης της Γενικής Επιτρόπου της Επικρατείας στο Ελεγκτικό Συνέδριο
Μετά τη δημόσια συνεδρίαση, το Δικαστήριο συνήλθε στις 12 Δεκεμβρίου2023 σε διάσκεψη εξ αποστάσεως (άρθρα 295 παρ.1 και 2 του ν.4700/2020, Α΄ 127 και 36 του ν.4745/2020, Α΄ 214).
Αφού μελέτησε τη δικογραφία
Σκέφθηκε κατά τον νόμο και
Αποφάσισε τα ακόλουθα:
1. Με την υπό κρίση αίτηση καταλογισμού ζητείται ο υπέρ του Γ… «Α.. Δ…» καταλογισμός των καθ’ ων ιατρών Π… και Α…, με το συνολικό ποσό των 351.477,76 ευρώ, που καταβλήθηκε από το ανωτέρω Νοσοκομείο, σε εκτέλεση της …2011 απόφασης του Τ…… , η οποία κατέστη αμετάκλητη μετά την έκδοση της …/2017 απόφασης του Δ… Με την ως άνω απόφαση αναγνωρίστηκε η υποχρέωση του Γ.Ν. να καταβάλει στον ενάγοντα, Π… Χ… (εφεξής: Π. Χ.), το ποσό των 236.800 ευρώ νομιμοτόκως από την επίδοση της αγωγής και μέχρι την εξόφληση. Το υπέρ ου Νοσοκομείο δεν παρέστη, ενώ οι καθ’ ων η αίτηση καταλογισμού κατέθεσαν εμπροθέσμως -στις 24.10.2023 τις αντιρρήσεις τους (άρθρο 127 παρ.1 ν.4700/2020) και ζητούν την απόρριψη της αίτησης. Η ως άνω αίτηση, για την οποία δεν απαιτείται η καταβολή παραβόλου, νόμιμα εισάγεται προς συζήτηση ενώπιον του Δικαστηρίου τούτου και, ως εκ τούτου, πρέπει να εξεταστεί περαιτέρω ως προς τη βασιμότητά της.
2. Ο Κώδικας Νόμων για το Ελεγκτικό Συνέδριο (βλ. ν.4129/2013, Α΄ 52), ορίζει στο άρθρο 68, με τίτλο «Αστική ευθύνη υπαλλήλων Δημοσίου», ότι «1. Κάθε δημόσιος υπάλληλος, ανεξάρτητα από την κατά το άρθρο 44 ευθύνη των δημοσίων υπολόγων, ευθύνεται για κάθε θετική ζημία που επήλθε στο Δημόσιο από δόλο ή αμέλεια, εφόσον δεν ορίζεται διαφορετικά στις εκάστοτε ισχύουσες διατάξεις. 2. (…) 3. (…) 4. Για την ευθύνη κατά το παρόν άρθρο το Ελεγκτικό Συνέδριο αποφαίνεται ύστερα από αίτηση του Γενικού Επιτρόπου σε αυτό, ο οποίος ενεργεί είτε κατόπιν εγγράφου του οικείου Υπουργού, είτε αυτεπαγγέλτως, εφόσον η ευθύνη προκύπτει από τα στοιχεία που υποβάλλονται κατά νόμο στο Ελεγκτικό Συνέδριο. 5. Το Ελεγκτικό Συνέδριο μόνο σε περίπτωση ευθύνης από αμέλεια και ανάλογα με τις περιστάσεις δύναται να καταλογίσει τον υπάλληλο και για μέρος μόνο της θετικής ζημίας που επήλθε στο Δημόσιο. 6. (…)» και στην παρ.2 του άρθρου 69, ότι «Για την αστική ευθύνη των υπαλλήλων Ν.Π.Δ.Δ. κατά το άρθρο 38 του ν.3528/2007 (Α΄ 19) αποφαίνεται το Ελεγκτικό Συνέδριο σύμφωνα με τις διατάξεις του προηγούμενου άρθρου». Συναφώς, στο άρθρο 38 του ισχύοντος κατά τον κρίσιμο χρόνο Κώδικα Κατάστασης Δημοσίων Πολιτικών Διοικητικών Υπαλλήλων και Υπαλλήλων Ν.Π.Δ.Δ., που κυρώθηκε με το άρθρο πρώτο του ν.2683/1999 (Α΄ 19) και εφαρμόζεται, κατά το άρθρο 2 παρ.1 αυτού, και επί των υπαλλήλων των Ν.Π.Δ.Δ., ορίζεται ότι «1. Ο υπάλληλος ευθύνεται έναντι του Δημοσίου για κάθε θετική ζημία την οποίαν προξένησε σε αυτό από δόλο ή βαρεία αμέλεια κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του. Ο υπάλληλος ευθύνεται επίσης για την αποζημίωση την οποία κατέβαλε το Δημόσιο σε τρίτους για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις του κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του, εφόσον οφείλονται σε δόλο ή βαρεία αμέλεια (…) 2. (…) Σε περίπτωση βαριάς αμέλειας, αν ο υπάλληλος παραπεμφθεί, το Ελεγκτικό Συνέδριο, εκτιμώντας τις ειδικές περι-στάσεις, μπορεί να καταλογίσει σε αυτόν μέρος μόνο της ζημίας που επήλθε στο Δημόσιο ή της αποζημίωσης που το τελευταίο υποχρεώθηκε να καταβάλει. 3. Αν περισσότεροι υπάλληλοι προξένησαν από κοινού ζημία στο Δημόσιο, ευθύνονται εις ολόκληρον κατά τις διατάξεις του αστικού δικαίου (…)» (βλ. και τις ομοίου περιεχομένου ρυθμίσεις του άρθρου 38 του μεταγενέστερου Κώδικα Κατάστασης Δημοσίων Πολιτικών Διοικητικών Υπαλλήλων και Υπαλλήλων Ν.Π.Δ.Δ., που κυρώθηκε με το άρθρο πρώτο του ν.3528/2007).
3. Κατά την έννοια των ανωτέρω διατάξεων, οι υπάλληλοι του Δημοσίου και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου ευθύνονται έναντι των φορέων αυτών για κάθε θετική ζημία που προκάλεσαν με υπαίτια, σε βαθμό δόλου ή βαρείας αμέλειας, ενέργειά τους, κατά την άσκηση των υπηρεσιακών τους καθηκόντων, καθώς και για την αποζημίωση την οποία το Δημόσιο ή το Ν.Π.Δ.Δ. κατέβαλε σε τρίτους για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις τους, κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους, οφειλόμενες, ομοίως, σε δόλο ή βαρεία αμέλεια. Εξάλλου, ειδικώς στην τελευταία αυτή περίπτωση (της βαρείας αμέλειας) δύναται το Δικαστήριο, συνεκτιμώντας τις ειδικές περιστάσεις, να καταλογίσει τον υπάλληλο με μέρος μόνο της επελθούσας στο Δημόσιο ή το Ν.Π.Δ.Δ. ζημίας ή της αποζημίωσης που αυτά υποχρεώθηκαν να καταβάλουν σε τρίτους (Ελ.Συν.Ολομ.1856/2019, IV Tμ.752/2019, V Τμ.604/2014, 4914/ 2013). Ως ειδικές περιστάσεις νοούνται γεγονότα και περιστατικά τα οποία είναι εξωτερικά και ευρίσκονται επέκεινα της έννοιας της βαρείας αμέλειας, αφού για την ενδεχόμενη εφαρμογή τους την προϋποθέτουν, τέτοια δε μπορεί να είναι η οικογενειακή και οικονομική κατάσταση του ζημιώσαντος υπαλλήλου, η υψηλή αξία του καταστραφέντος δημόσιου υλικού ή της καταβληθείσας αποζημίωσης κ.α..
4. Περαιτέρω, η ζημιογόνος πράξη ή παράλειψη πρέπει να είναι είτε δόλια, είτε να οφείλεται σε βαρεία αμέλεια, η οποία θεωρείται ότι υπάρχει, κατά την επιστήμη και τη νομολογία, όταν δεν καταβάλλεται, όχι μόνο η στις συναλλαγές, αντικειμενικά και αφηρημένα, απαιτούμενη επιμέλεια του μέσου συνετού και ευσυνείδητου ανθρώπου, αλλά ούτε η στοιχειώδης επιμέλεια του κοινού και συνηθισμένου ανθρώπου, που ο νόμος αξιώνει από όλους τους ανθρώπους εντός του κύκλου της επαγγελματικής και κοινωνικής τους δραστηριότητας, έτσι ώστε η αμελής αυτή συμπεριφορά να εμφανίζεται ως σοβαρή, ασυνήθης και ιδιαιτέρως παρεκκλίνουσα (Ελ.Συν. IV Τμ. 572/2019, 1936/2015, 155/2013, 2232/2008).
5. Για τη θεμελίωση της αστικής ευθύνης απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξη πρόσφορης αιτιότητας μεταξύ του νόμιμου λόγου ευθύνης, δηλαδή του ιδρυτικού λόγου της αποζημιωτικής ευθύνης –παράνομο και υπαίτιο της συμπεριφοράς– και της επελθούσης ζημίας. Προσφορότητα υπάρχει όταν η αιτία είχε γενικώς την τάση, την ικανότητα, κατά την συνήθη πορεία των πραγμάτων, να οδηγήσει σε βλάβη συμφερόντων και αγαθών, που προστατεύονται από το δίκαιο. Η προϋπόθεση αυτή πληρούται, όταν αντικειμενικά και αφηρημένα, δύναται να προβλεφθεί η διακινδύνευση συμφερόντων, δηλαδή η ζημία, ως συνέπεια του νόμιμου λόγου ευθύνης (Ελ. Συν.Ολομ.1856/2019).
6. Στο άρθρο 5 του ν. 4700/2020 «Ενιαίο κείμενο δικονομίας για το Ελεγκτικό Συνέδριο» (Α΄ 127) ορίζεται ότι: «Το Δικαστήριο δεσμεύεται από τις αποφάσεις … του Συμβουλίου της Επικρατείας και των λοιπών διοικητικών δικαστηρίων, κατά το μέρος που αυτές αποτελούν δεδικασμένο, σύμφωνα με όσα ορίζουν οι σχετικές διατάξεις. 2. Το Δικαστήριο (…). (…)».
7. Ωστόσο, ενόψει του ότι, κατά τα κριθέντα από την Ολομέλεια του Δικαστηρίου (Ελ.Συν.Ολομ.1856/2019, 1390/2018), η δικαιοδοσία του Ελεγκτικού Συνεδρίου επί των διαφορών από αστική ευθύνη υπαλλήλων του Δημοσίου και των ν.π.δ.δ., κατ’ άρθρον 98 παρ.1 ζ΄ του Συντάγματος, είναι αυτοτελής έναντι της δικαιοδοσίας που για τις ίδιες επίδικες πράξεις ή παραλείψεις επιφυλάσσεται στα δικαστήρια άλλων δικαιοδοτικών κλάδων, το δεδικασμένο που μπορεί να προκύψει από αποφάσεις άλλων δικαστηρίων και του οποίου ο σεβασμός επιβάλλεται από τη συνταγματική αρχή της ασφάλειας του δικαίου, δεν μπορεί να εξικνείται μέχρι της αναιρέσεως της δικαιοδοσίας που το Σύνταγμα επιφύλαξε στο Ελεγκτικό Συνέδριο ως προς τη διάγνωση της αποζημιωτικής ευθύνης του υπαλλήλου.
8. Στο πλαίσιο αυτό, το Δικαστήριο τούτο οφείλει να διαγνώσει, εν όψει των ειδικών ζητημάτων υπηρεσιακής ευθύνης που ανακύπτουν, τα όρια μεταξύ του υπηρεσιακού σφάλματος που συγχωρείται, και του σφάλματος που αποκλίνει σε τέτοιο βαθμό από την αναμενόμενη υπηρεσιακή συμπεριφορά του υπαλλήλου, ώστε να μην είναι επιτρεπτό ο δημόσιος φορέας να φέρει αυτός το βάρος του σφάλματος τούτου (Ελ.Συν.Ολομ.1390/2018). Συνακόλουθα και ανεξαρτήτως των κριθέντων με δύναμη δεδικασμένου στη προηγειθείσα διοικητική δίκη εναπόκειται κάθε φορά στην κρίση του Δικαστηρίου τούτου να προσδιορίσει αν η διαγνωσθείσα αμέλεια εξικνείται μεχρι του βαθμού της βαριάς αμέλειας κατά την ανωτέρω έννοια, ώστε να δύναται να θεμελιωθεί η αποζημιωτική ευθύνη, κατόπιν στάθμισης της συμπεριφοράς του υποκειμένου της κρινόμενης πράξης ή παράλειψης, κατά την οποία συνεκτιμώνται και οι εν γένει περιστάσεις, υπό τις οποίες αυτό έδρασε (πρβλ.Ελ.Συν.Ολομ.1856/2019).
9. Ο α.ν.1565/1939 «Περί κώδικος ασκήσεως του ιατρικού επαγγέλματος» (Α΄ 16), ορίζει, στο άρθρο 13, ότι: «Ο ιατρός οφείλει να ασκή ευσυνειδήτως το επάγγελμα αυτού και να συμπεριφέρηται τόσον εν τη ενασκήσει του επαγγέλματος, όσον και εκτός αυτής, κατά τρόπον αντάξιον της αξιοπρεπείας και εμπιστοσύνης τας οποίας απαιτεί το ιατρικόν επάγγελμα», στο άρθρο 24, ότι: «Ο ιατρός οφείλει να παρέχη μετά ζήλου, ευσυνειδησίας και αφοσιώσεως την ιατρικήν αυτού συνδρομήν, συμφώνως προς τας θεμελιώδεις αρχάς της ιατρικής επιστήμης και της κτηθείσης πείρας, τηρώντας ισχύουσας διατάξεις περί διαφυλάξεως των ασθενών και προστασίας των υγιών». Από τις ανωτέρω διατάξεις, σε συνδυασμό με αυτές του άρθρου 38 του Κώδικα Κατάστασης Δημοσίων Πολιτικών Διοικητικών Υπαλλήλων και Υπαλλήλων Ν.Π.Δ.Δ., οι διατάξεις του οποίου έχουν πλήρη εφαρμογή και στο ιατρικό προσωπικό των νοσοκομείων οποιασδήποτε μορφής, κατά περίπτωση, είτε οι ιατροί αυτοί είναι δημόσιοι πολιτικοί υπάλληλοι ή υπάλληλοι νομικών προσώπων δημόσιου δικαίου (βλ. άρθρο 24 παρ.1 και 2 του ν.1397/1983 και Ελ.Συν. IV Τμ.1936/2015, 410, 405/ 2005, 2094/2004), συνάγεται ότι οι ιατροί υποχρεούνται, μεταξύ άλλων, να ασκούν ευσυνειδήτως το επάγγελμά τους, ευθύνονται δε έναντι του Δημοσίου ή του νομικού προσώπου δημόσιου δικαίου για κάθε θετική ζημία που προκάλεσαν σε αυτό λόγω υπαίτιας συμπεριφοράς (από δόλο ή βαρεία αμέλεια), κατά την εκτέλεση των υπηρεσιακών τους καθηκόντων (Ελ.Συν. IV Τμ.405/2005, V Τμ.2740/2011, 3029/2010). Περαιτέρω, από τις διατάξεις των άρθρων 38 του ν.1397/1983 «Εθνικό Σύστημα Υγείας» (Α΄143), 1 παρ.4 του ν.1579/1985 «Ρυθμίσεις για την εφαρμογή και ανάπτυξη του Εθνικού Συστήματος Υγείας και άλλες διατάξεις» (Α΄ 217), 1 του ν.123/ 1975 «Περί ρυθμίσεως θεμάτων Ιατρικού Προσωπικού Νοσηλευτικών Ιδρυμάτων και ετέρων θεμάτων αρμοδιότητος Υπουργείου Κοινωνικών Υπηρεσιών» (Α΄ 172) και 14 παρ.1 του π.δ/τος 410/1988 (Α΄191), συνάγεται ότι η ευθύνη των ειδικευόμενων ιατρών ταυτίζεται με εκείνη των ιατρών του κλάδου Ε.Σ.Υ. (Ελ.Συν. IV Τμ. 1936/2015). Ειδικά, οι ειδικευόμενοι ιατροί, οι οποίοι καλούνται να υπηρετήσουν ένα θεσμό που στοχεύει όχι μόνο στη θεραπεία του ασθενούς, αλλά και στην πρακτική εκπαίδευσή τους, ως μελλοντικών ειδικών ενός κλάδου, δεν επιτρέπεται να ασκούν αυτόνομα την ιατρική και δεν έχουν την ελευθερία να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και δράση κατά το δοκούν, αλλά αντιθέτως τελούν υπό την άμεση εποπτεία και καθοδήγηση των ειδικευμένων ιατρών. Ο ειδικευόμενος ιατρός, ως αρχάριος, οφείλει να τηρεί αυστηρά κριτική στάση ως προς τις ικανότητες και την κατάρτισή του και να ειδοποιεί τον ειδικευμένο ιατρό, παρέχοντάς του τις απαραίτητες πληροφορίες για τη φύση και τη σοβαρότητα της εκάστοτε παθήσεως. Τυχόν αδικαιολόγητη παράλειψη της ειδοποίησης ή μη έγκαιρη διενέργεια αυτής καθιστά τον ειδικευόμενο ιατρό υπεύθυνο για την επέλευση βλάβης στον ασθενή, εφόσον βεβαίως, κριθεί επιπλέον ότι η παράλειψή του αυτή συνδέεται αιτιωδώς με το ζημιογόνο αποτέλεσμα (απόφ. Τ… Ε… Θ… …/2011).
10. Με την κρινόμενη αίτηση ζητείται ο καταλογισμός των καθ’ ων με το ποσό που αντιστοιχεί στη ζημιά του Γ…, που προκλήθηκε από την καταβολή του συνολικού ποσού των 351.477,76 ευρώ στο Μ. του Π. ως αποζημίωση για την αποκατάσταση υλικής ζημίας και ως χρηματική ικανοποίηση για ηθική βλάβη, λόγω βλάβης της υγείας του δικαιοπαρόχου του Π. του Μ., η οποία ως άνω ζημία κατά τα προβαλλόμενα με την ένδικη αίτηση συνδέεται, καταρχάς αιτιωδώς, σύμφωνα με τα αναλυτικώς εκτεθέντα ανωτέρω, με τις ενέργειες (πράξεις ή/και παραλείψεις) των καθ’ ων η παρούσα, κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους ως ιατρών. Συγκεκριμένα, οι ειδικευόμενοι ιατροί Π… και Α… οι οποίοι εξέτασαν τον παθόντα στις 24.3.2004 και στις 19.4.2004, παρά τα συμπτώματα επιδείνωσης της κατάστασης του δακτύλου, συνέχισαν τη χορήγηση αντιμικροβιακής και αντιφλεγμονώδους αγωγής, η οποία είχε χορηγηθεί το πρώτον στις 12.3.2004, χωρίς να διερευνήσουν τα αίτια της επιδείνωσης της κατάστασης του παθόντος, με τη διενέργεια ιατρικών εξετάσεων, και χωρίς να απευθυνθούν σε κάποιον περισσότερο έμπειρο ιατρό. Οι ανωτέρω ενέργειες, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι μόλις στις 19.4.2004, συνεστήθη το πρώτον από τον Α… η αποχή του παθόντος από την εργασία του, είχαν ως αποτέλεσμα τη μη έγκαιρη διάγνωση και μη ενδεδειγμένη αντιμετώπιση της ισχαιμίας στο μεγάλο δάκτυλο του δεξιού ποδιού του παθόντος και ως παρεπόμενη συνέπεια αρχικά τον ακρωτηριασμό του δακτύλου και, εν συνεχεία, όλων των δακτύλων και του μετατάρσιου. Για τη συμπεριφορά τους αυτή, που είναι ιδιαίτερα σοβαρή και ασυνήθης σε σχέση με την επιμέλεια που θα επεδεικνύετο από το μέσο συνετό άνθρωπο του κύκλου τους, οι ανωτέρω ιατροί ευθύνονται με βαριά αμέλεια, χωρίς να ασκεί επιρροή στο βαθμό αμέλειάς τους η ενδεχόμενη απειρία τους και το γεγονός ότι ήταν ειδικευόμενοι, δεδομένου ότι όλα τα εξωτερικά ιατρεία λειτουργούν πάντοτε υπό την άμεση ευθύνη, επίβλεψη και καθοδήγηση ειδικευμένου ιατρού αντίστοιχης ειδικότητας (βλ.την αριθ.πρωτ.Υ4α/ΟΙΚ110886εγκ/06/15.9.2006 εγκύκλιο του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης). Επιπλέον όφειλαν οι ανωτέρω ειδικευόμενοι ιατροί να παραπέμψουν τον παθόντα σε ειδικευμένο ιατρό, προκειμένου να τύχει αυτός της ενδεδειγμένης ιατρικής περίθαλψης (πρβλ. ΑΠ 1484/ 2008).
11. Οι καθ’ ών η αίτηση καταλογισμού προβάλλουν με τις αντιρρήσεις τους ότι (α) στην αίτηση καταλογισμού δεν υπάρχει καμία συγκεκριμένη τεκμηρίωση και δεν προσδιορίζεται σε τι συνίσταται η αποδιδόμενη σε αυτούς βαρεία αμέλεια και (β) τους αποδίδεται ότι εκείνοι, μολονότι ήταν ειδικευόμενοι ιατροί, όφειλαν να είχαν παραπέμψει τον ασθενή για περαιτέρω εξετάσεις προκειμένου να διαγνωστεί η -αδιάγνωστη τότε υποκείμενη νόσος του, ενώ ούτε ο ειδικός ορθοπεδικός που τον εξέτασε ακολούθως δεν τον παρέπεμψε στη διενέργεια των συγκεκριμένων εξετάσεων. Περαιτέρω, οι καθ’ ων, πέραν του ισχυρισμού περί αοριστίας και αντιφατικότητας της αίτησης καταλογισμού ισχυρίζονται ότι: i) δεν αποδεικνύεται η ύπαρξη αιτιώδους συνδέσμου ανάμεσα στη συμπεριφορά τoυς και το ζημιογόνο αποτέλεσμα, ii) δεν επέδειξαν καμία αμέλεια κατά την εξέταση του ασθενούς, σύμφωνα με τις γνώσεις και τις ικανότητες του μέσου ειδικευόμενου ιατρού, σε κάθε δε περίπτωση η διάγνωση του σακχαρώδους διαβήτη χωρίς αναφορά οποιουδήποτε σχετικού συμπτώματος ξεπερνούσε τις δυνατότητες και του μέσου ειδικευμένου ιατρού και iii) αναφορικά με το σκέλος της μη αντιμετώπισης του περιστατικού από ειδικευμένο ιατρό, ισχυρίζονται ότι δεν υπηρετούσε ειδικευμένος ιατρός στα εξωτερικά ιατρεία και εκείνοι μπορούσαν μόνο να τους μεταφέρουν τις διαπιστώσεις τους αναφορικά με το περιστατικό και όχι να ζητήσουν την παρουσία ειδικευμένου ιατρού και εξέταση του Π. Χ. Προς απόδειξη των ανωτέρω, οι καθ’ ων προσκομίζουν: α) Την υπ’ αριθμ.70/ 2023 Γνωμοδότηση της Εταιρείας Μελέτης Παθήσεως Διαβητικού Ποδιού (ΕΜΕΔΙΠ), σύμφωνα με την οποία η συχνότητα εμφάνισης του διαβητικού ποδιού είναι της τάξης του 5% των διαβητικών. Βασική προτεραιότητα στην αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων είναι η πρόληψη, δια της επίδειξης ιδιαίτερης προσοχής στη μεταχείριση του πάσχοντος άκρου, καθώς οι πιθανότητες ακρωτηριασμού σε περίπτωση εμφάνισης ελκών είναι ιδιαίτερα αυξημένη, ανάλογα και με τη βαρύτητα του σακχαρώδους διαβήτη.
β) Την υπ’ αριθμ……/18.10.2023 ένορκη βεβαίωση του Δ… ιατρού, ορθοπεδικού, εργαζόμενου στο Γ… με βαθμό Διευθυντή. Στην εν λόγω βεβαίωση ο ιατρός αναφέρει ότι εργάζεται στο εν λόγω Νοσοκομείο ήδη από το 2003. Επισημαίνει ότι το Νοσοκομείο αντιμετωπίζει διαχρονικά πολύ σοβαρό πρόβλημα στελέχωσης, ενώ δέχεται καθημερινά μεγάλο αριθμό περιστατικών στα εξωτερικά ιατρεία. Περαιτέρω, ως προς τους καθ’ ων αναφέρει ότι τους γνωρίζει και είχε συνεργαστεί μαζί τους όταν έκαναν την ειδίκευσή τους στο Νοσοκομείο. Σε αυτό το πλαίσιο, καταθέτει ότι οι καθ’ ων ήταν εν γένει ενημερωμένοι, συνεργάσιμοι και εργάζονταν με προσήλωση, υψηλό αίσθημα ευθύνης και ενδιαφέρον για τη δουλειά τους. Ουδέποτε είχε προβλήματα στη συνεργασία μαζί τους ούτε έγινε δέκτης παραπόνων από άλλους συναδέλφους του. Ως προς το επίμαχο περιστατικό, αναφέρει «είναι περιστατικό που δεν κλήθηκα να διαχειριστώ ο ίδιος όμως από την ενημέρωση που είχα επ’ αυτού είναι σαφές πως πρόκειται για πολύ δύσκολο περιστατικό το οποίο απαιτούσε συνδυαστικές γνώσεις προκειμένου να διακρίνει κανείς την αιτία του προβλήματος. Οι κατηγορούμενοι ιατροί πολύ σωστά αντιμετώπισαν το εμφανές πρόβλημα του Π. το οποίο ήταν η φλεγμονή που παρουσίαζε στο μεγάλο δάκτυλο του ποδιού του. Η διάγνωση της αιτίας της φλεγμονής δεν ήταν ευχερής και απαιτούσε ειδικευμένο ιατρό με πάρα πολύ μεγάλη εμπειρία. Ακόμα και η πρόκληση υποψιών στους ειδικευμένους ιατρούς, ώστε να παραπέμψουν στον ειδικευμένο διαβητολόγο θα ήταν υπεράνω των ικανοτήτων τους (και των ικανοτήτων κάθε ειδικευόμενου ιατρού) κατά το συγκεκριμένο χρόνο αφού η αιτία δεν ήταν εμφανής. Αντ’ αυτού σωστά επικεντρώθηκαν στην αντιμετώπιση του εμφανούς προβλήματος. Θα έπρεπε κάποιος ιατρός να είχε αντιμετωπίσει το συγκεκριμένο πρόβλημα. Επιπλέον, κατά τον κρίσιμο χρόνο δεν υπηρετούσε στο Γ.Ν. ειδικευμένος διαβητολόγος ώστε να μπορεί να συμβάλει στην έγκαιρη διάγνωση, η οποία άλλωστε θα απαιτούσε ειδικευμένες βιοχημικές εξετάσεις. Με απόλυτη βεβαιότητα και κρίνοντας από το σύνολο των περιστατικών καταθέτω ότι οι συγκεκριμένοι κατηγορούμενοι ιατροί δεν ήταν αμελείς στη διαχείριση του περιστατικού. Άλλωστε δεν ασκήθηκε σε βάρος τους ποινική ή πειθαρχική δίωξη. Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθούν ότι επέδειξαν αμέλεια και πολύ περισσότερο βαριά αμέλεια ώστε να είναι υπεύθυνοι για την περίπτωση αυτή».
γ) Την υπ’ αριθμ…/19.10.2023 ένορκη βεβαίωση του Π… , ιατρού, χειρουργού, ο οποίος είναι ο Πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου … και δραστηριοποιείται επί σειρά ετών στη Ζ… και εργαζόταν επί σειρά ετών στο Γ.Ν.. Στην εν λόγω βεβαίωση ο ιατρός αυτός επισημαίνει ότι «στο Γ… Ν… οι συγκεκριμένοι ειδικευόμενοι ιατροί ενημέρωναν τους ειδικευμένους ιατρούς για κάθε περιστατικό … Το Γ.Ν. δεχόταν καθημερινά μεγάλο αριθμό περιστατικών, ιδιαίτερα δε στα Εξωτερικά Ιατρεία, αλλά δυστυχώς δεν ήταν πλήρως στελεχωμένο … Τους καθ’ ων η αίτηση γνώριζα προσωπικά και συνεργαζόμουν μαζί τους. Πρόκειται για εξαίρετου ήθους συναδέλφους, με υψηλό αίσθημα ευθύνης, εξαιρετικά συνεργάσιμους. … Ουδέποτε κατά τη συνεργασία μας διαπίστωσα πλημμελή ενασχόληση με οποιοδήποτε περιστατικό ή άρνηση συνεργασίας -ιδίως δε με ανωτέρους τους αλλά ακριβώς το αντίθετο». Αναφορικά με το επίμαχο περιστατικό αναφέρει «Για τη διαχείριση του συγκεκριμένου ατυχούς περιστατικού του Π. , ενημερώθηκα ως Πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Γ… Ν…μεταγενέστερα, χωρίς όμως να έχω ενεργή ανάμειξη στη διαχείρισή του. Αυτό που γνωρίζω άριστα όμως είναι ότι οι κατηγορούμενοι ιατροί διαχειρίστηκαν το περιστατικό άρτια και με επάρκεια. Ειδικότερα, διέγνωσαν με σαφήνεια τη βλάβη που ήταν εμφανής. Χαρακτηριστικά αναφέρω ότι το συγκεκριμένο πρόβλημα διέγνωσε τόσο ο ειδικευόμενος ιατρός κ. Γ… (αρχικά) που χορήγησε φαρμακευτική αγωγή, όσο και ο ειδικευμένος ορθοπεδικός ιατρός κος Π… (μετά την εξέταση από τους δυο κατηγορουμένους), ο οποίος μάλιστα συνέστησε την εισαγωγή του ασθενούς στο νοσοκομείο για περαιτέρω διερεύνηση και αντιμετώπιση. Ωστόσο, ο ασθενής, με δική του πρωτοβουλία, αρνήθηκε την εισαγωγή και αναχώρησε. Ο ίδιος ο ασθενής δεν γνώριζε ότι έπασχε από σακχαρώδη διαβήτη. Δεν ενημέρωσε τους γιατρούς για κάποια τέτοια κατάσταση της υγείας του. Επιπλέον, η διάγνωση αυτή θα προέκυπτε μόνο μετά από εξειδικευμένες εξετάσεις, οι οποίες μπορούσαν να πραγματοποιηθούν μόνο μετά από την εισαγωγή του στο Νοσοκομείο για νοσηλεία. Συνεπώς, είναι (από επιστημονικής απόψεως) δεδομένο κατά τη γνώμη μου ότι οι κατηγορούμενοι ιατροί δεν επέδειξαν καμία αμέλεια (πολύ περισσότερο βαριά αμέλεια) κατά την αντιμετώπιση του περιστατικού, καθώς ενημέρωσαν τον ειδικευμένο ιατρό (ο οποίος και εξέτασε τον ασθενή) και έλαβαν οδηγίες για την διαχείριση του περιστατικού. Δεν θα μπορούσαν να «υποπτευθούν» την υποκρυπτόμενη -μη διαγνωσμένη πάθηση του ασθενούς ώστε να παραγγείλουν επιπλέον εξετάσεις, η οποία άλλωστε δεν αποτελεί και τη μοναδική αιτία ισχαιμικής νέκρωσης, η οποία μπορεί να οφείλεται και σε άλλες αιτίες. Στην περίπτωση του διαβήτη ήταν αναγκαία η εισαγωγή του στο Νοσοκομείο για περαιτέρω διερεύνηση από ειδικευμένους ιατρούς, ειδικότερα δε ειδικευμένο παθολόγο/διαβητολόγο, αγγειοχειρουργό κ.τ.λ. Ιατροί αυτών των ειδικοτήτων δεν υπηρετούσαν στο Γ… Ν… τον χρόνο εκείνο. Επίσης είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι οι βλάβες (στενώσεις) , που προκαλεί ο διαβήτης στα αγγεία του άκρου πόδα, είναι μακροχρόνιες και συνεχώς επιδεινούμενες, μέχρι του σημείου της απόφραξης. Όταν δε, εξ αυτών των βλαβών, εμφανιστεί το πρόβλημα (με φλεγμονή, ισχαιμία κ.λπ.) είναι πλέον μην αναστρέψιμο. Επομένως, η διαχείριση του περιστατικού από όλους τους ιατρούς του Γ… Ν… και στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, ουδεμία αρνητική επίπτωση είχε στην εξέλιξη του δυσάρεστου αυτού αποτελέσματος για τον ασθενή. Συνεπώς, είμαι απόλυτα βέβαιος, ότι από επιστημονικής απόψεως δεν έχουν ευθύνη οι συγκεκριμένοι ιατροί για το ατυχές περιστατικό».
12. Στην υπό κρίση υπόθεση, από το σύνολο των στοιχείων του φακέλου της δικογραφίας και τις προαναφερόμενες αποφάσεις../2011 ΔΠΠ… και …/2017 ΔΕφΠ.. προκύπτουν τα κάτωθι:
Α) O Π., γεννηθείς το έτος 1957, εργαζόταν από τον Νοέμβριο του έτους 2003 ως μηχανικός στο πλοίο «Α.» της ναυτικής εταιρίας με την επωνυμία «Ι.», με έδρα στους …, το οποίο εκτελούσε πλόες μεταξύ των λιμένων Α. – Α. πραγματοποιώντας μεταφορές πετρελαιοειδών. Στις 11.3.2004, ενώ το πλοίο εκτελούσε τον προγραμματισμένο πλου του, ο Π., ο οποίος ευρίσκετο στην καμπίνα του, τραυματίστηκε σε προεξέχουσα μεταλλική βάση, που ήταν εμπεπηγμένη στο δάπεδο της καμπίνας, με αποτέλεσμα να τραυματισθεί το μεγάλο δάκτυλο του δεξιού του ποδιού. Την επομένη 12.3.2004 και ώρα 14:40, προσήλθε στα εξωτερικά ιατρεία του Γ.Ν.» (εφεξής: Νοσοκομείο) με έντονο οίδημα και άλγος στο τραυματισμένο δάκτυλο. Εκεί εξετάστηκε από τον ειδικευόμενο ιατρό Γενικής Χειρουργικής Ι., ο οποίος διέγνωσε ότι παρουσίαζε «φλεγμονή μεγάλου δακτύλου ποδός (ΑΡ)», χορήγησε δε σ’ αυτόν από στόματος αντιβιοτική, αντιφλεγμονώδη και γαστροπροστατευτική αγωγή τύπου PRO CEF, XEFO και PARRIET, ενώ του συνέστησε επανέλεγχο του πάσχοντος δακτύλου. Στη συνέχεια, προσήλθε εκ νέου στις 24.3.2004 στα Εξωτερικά Ιατρεία του Νοσοκομείου, όπου εξετάστηκε από τον ειδικευόμενο ιατρό Χειρουργικής Κλινικής Π., ο οποίος διέγνωσε ότι παρουσίαζε «φλεγμονή μεγάλου δακτύλου» και συνέστησε να συνεχισθεί η από στόματος αντιβιοτική και αντιφλεγμονώδης αγωγή, τύπου PROCEF και XEFO. Ακολούθως, προσήλθε, για τρίτη φορά, στα Εξωτερικά Ιατρεία του Νοσοκομείου στις 19.4.2004, όπου εξετάστηκε από τον ειδικευόμενο ιατρό Χειρουργικής Κλινικής …. ο οποίος συνέστησε την συνέχιση της από στόματος χορήγησης αντιβιοτικής και αντιφλεγμονώδους αγωγής τύπου AUGMENT IN, XEFO και PARRIET και επανέλεγχο σε δύο (2) ημέρες. Πράγματι, στις 21.4. 2004 και ώρα 10:50 προσήλθε στα Εξωτερικά Ιατρεία του Νοσοκομείου, όπου εξετάστηκε από τον ορθοπεδικό ιατρό Ν… (…). Ο εν λόγω ιατρός διέγνωσε ότι: «πάσχει από ισχαιμική νέκρωση ιστών στο μεγάλο δάκτυλο του άκρου ποδός (ΔΕ) που προέκυψε μετά από πρόσφατο τραυματισμό στο συγκεκριμένο δάκτυλο και υποτροπή της φλεγμονής», συνέστησε δε «παραμονή σε κλινήρη ανάπαυση και γυψονάρθηκα με ενδοφλέβια αντιβίωση εντός Νοσοκομείου. Αναρρωτική άδεια για (1) ένα μήνα και επανεκτίμηση». Ωστόσο, αυτός αρνήθηκε την εισαγωγή του στο Γ.Ν. και αποχώρησε. Την ίδια ημέρα (21.4.2004) απολύθηκε από την εργοδότρια ναυτική εταιρία «….», λόγω του επισυμβάντος τραυματισμού του. Στη συνέχεια μετέβη στην «Γενική Κλινική… ΕΠΕ», στην πόλη του …, με φλεγμονή και εικόνα ισχαιμίας του μεγάλου δακτύλου του δεξιού άκρου ποδός. Εκεί, αφού υποβλήθηκε σε διάφορες εξετάσεις, διαγνώσθηκε ότι έπασχε από σακχαρώδη διαβήτη ινσουλινοεξαρτώμενο, βαριά διαβητική αρτηριοπάθεια και διαβητική γάγγραινα στο τραυματισμένο δάκτυλο. Λόγω του μη αναστρέψιμου της πάθησής του, υποβλήθηκε σε ακρωτηριασμό του πάσχοντος δακτύλου στις 27.4.2004, ενώ μετά πάροδο αρκετών εβδομάδων και παρ’ όλη τη χορήγηση αντιμικροβιακής και αντιδιαβητικής αγωγής, αυτός παρουσίασε υποτροπή και εισήλθε εκ νέου στην παραπάνω Κλινική στις 2.7.2004, όπου υπεβλήθη σε ακρωτηριασμό του δεύτερου και τρίτου δακτύλου του ίδιου ποδιού και εξήλθε στις 7.7.2004 με διάγνωση «Ι… ΣΔ – Ε… Α…». Ακολούθως, εισήλθε εκ νέου στις 22.7.2004 στην ως άνω Κλινική, λόγω νεκρώσεως του τέταρτου και πέμπτου δακτύλου και υπεβλήθη σε ακρωτηριασμό αυτών, καθώς και σε μερικό ακρωτηριασμό – εκτομή του μετατάρσιου, εξήλθε δε στις 11.8.2004 με διάγνωση «ΣΔ ΙΝΣΟΥΛ/ΝΟΣ ΔΙΑΒΗΤΙΚΟΣ ΦΛΕΓΜΩΝ ΚΑΤΩ ΑΚΡΟΥ». Ακολούθως, επανήλθε στις 14.11.2004 για συμπληρωματικό καθαρισμό του κολώματος και εξήλθε στις 17.11.2004.
Β) Ο Π. άσκησε στη συνέχεια αγωγή ενώπιον του ΔΠΠ…, στην οποία υποστήριξε ότι ο ακρωτηριασμός των δακτύλων και του μετατάρσιου του δεξιού του ποδιού και η συνεπεία τούτου μόνιμη αναπηρία του οφείλεται σε σφάλμα των ιατρών του Νοσοκομείου που τον εξέτασαν και στην από μέρους τους αμέλεια, ολιγωρία και παράβαση των κανόνων της ιατρικής επιστήμης κατά την άσκηση των καθηκόντων τους. Ειδικότερα, ισχυρίσθηκε ότι οι ειδικευόμενοι ιατροί Ι., Π. και Α., που τον εξέτασαν στα Εξωτερικά Ιατρεία στις 12.3.2004, 24.3.2004 και 19.4.2004, αντίστοιχα, περιορίστηκαν στη διάγνωση της φλεγμονής του μεγάλου δακτύλου του δεξιού του ποδιού και παρέλειψαν να εκτελέσουν τις δέουσες εξετάσεις, μεταξύ αυτών και εξέταση αίματος, προκειμένου να διαπιστώσουν έγκαιρα ότι αυτός έπασχε από σακχαρώδη διαβήτη, εν πάση δε περιπτώσει οι ανωτέρω ιατροί έπρεπε να ειδοποιήσουν ειδικευμένο ιατρό και να συστήσουν την εισαγωγή του ενάγοντος για νοσηλεία εντός του Νοσοκομείου, ενώ κατά την τελευταία του επίσκεψη στα Εξωτερικά ιατρεία στις 21.4.2004, ο ειδικευμένος ιατρός Ν., που τον εξέτασε, παρέλειψε ομοίως να εκτελέσει τις δέουσες εξετάσεις, προκειμένου να διαγνωσθεί έγκαιρα ο σακχαρώδης διαβήτης. Αποτέλεσμα των παραπάνω παραλείψεων, σύμφωνα με όσα αυτός υποστήριξε με την αγωγή του, ήταν η μη προσήκουσα ρύθμιση του σακχάρου με ινσουλίνη και μη έγκαιρη πρόληψη της διαβητικής γάγγραινας και ο συνακόλουθος ακρωτηριασμός του μεγάλου δακτύλου, αρχικώς, και σταδιακά των υπόλοιπων δακτύλων και του μετατάρσιου του δεξιού του ποδός. Κατόπιν αυτών, ζήτησε να αναγνωρισθεί η υποχρέωση του Νοσοκομείου να του καταβάλει, νομιμοτόκως από την επίδοση της αγωγής το συνολικό ποσό των 1.664.000 ευρώ και ειδικότερα α) το ποσό των 864.000 ευρώ ως αποζημίωση για την αποκατάσταση της αποθετικής ζημίας που υπέστη, καθόσον συνεπεία των παράνομων παραλείψεων των οργάνων του Νοσοκομείου κατέστη μόνιμα ανάπηρος στην ηλικία των 47 ετών και ανίκανος για την άσκηση του ναυτικού επαγγέλματος, το οποίο θα συνέχιζε να ασκεί έως την ηλικία των 65 ετών (δηλαδή για ακόμα 18 έτη), ποριζόμενος μηνιαίες αποδοχές ύψους 4.000 (ήτοι 4.000 ευρώ μηνιαίως Χ 12 μήνες Χ 18 έτη = 864.000 ευρώ) και β) το ποσό των 800.000 ευρώ για την χρηματική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη την οποία υπέστη, καθόσον από τον προαναφερόμενο ακρωτηριασμό δοκίμασε αισθήματα έντονου σοκ και ψυχικής αναστάτωσης, αναγκάστηκε να διακόψει οριστικά την εργασία του και έκτοτε διακατέχεται από μεγάλο άγχος για την περαιτέρω επιδείνωση της κατάστασης της υγείας του και για την επιβίωση της συζύγου του και των δύο ανήλικων τέκνων του. Γ) Ενώπιον του ΔΠΠ… προσκομίστηκαν από τον παθόντα και ελήφθησαν υπόψη α) η από 23.2.2005 ιατρική γνωμάτευση του χειρουργού της Γενικής Κλινικής «Γ…… ΕΠΕ», Α. όπου αναφέρονται, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: «Ο Χ… Π… προσήλθε στην κλινική μας για αντιμετώπιση φλεγμονής μεγάλου δακτύλου (ΔΕ) άκρου ποδός, χρονολογουμένης από 2μηνον σχεδόν προ της εισαγωγής του και μη αντιμετωπιζόμενης παρ’ όλη τη χορήγηση αντιμικροβιακής αγωγής. Διαπιστώθηκε ότι επρόκειτο πλέον για νέκρωση μαλακών μορίων επιλοίμωξη επί εδάφους διαβητικής αγγειοπάθειας. Ο Π. δεν εγνώριζε ότι έπασχε επί μακρόν από σακχαρώδη διαβήτη και ως εκ τούτου, μη λαμβάνοντας την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή παρουσιάζει υπεργλυκαιμία καθώς και δυσχέρεια αντιμετώπισης της φλεγμονώδους διεργασίας του πάσχοντος μέλους. … », β) το από 10.6. 2005 πιστοποιητικό του ψυχίατρου επιμελητή Α΄ του Ψ. «Δ…», Α…, σύμφωνα με το οποίο αυτός «πάσχει από βαρεία αγχώδη κατάθλιψη … και δια-ταραχές συμπεριφοράς επί εδάφους σοβαρού προβλήματος σωματικής υγείας (διαβητική γάγγραινα δ. άκρου ποδός με ακρωτηριασμό των δακτύλων) λόγω της οποίας χρειάζεται ψυχιατρική παρακολούθηση, φαρμακευτική αγωγή και δεν θεωρείται ικανός για σταθερή και υπεύθυνη άσκηση βιοποριστικού επαγγέλματος», γ) το από 11.5. 2007 πιστοποιητικό εξέτασης, που υπογράφεται από τον Ι… Σ…, αναπληρωτή Διευθυντή του Β΄ Ψυχιατρικού Τμήματος του Γ.Ν «….», όπου αναφέρεται ότι αυτός «βρέθηκε να πάσχει από χρονίσασα αγχώδη καταθλιπτική διαταραχή με ιδεοληπτικά & ψυχαναγκαστικά στοιχεία. Χρήζει συνεχούς φαρμακευτικής αγωγής & παρακολούθησης», δ) η από 3.9.2009 βεβαίωση του γενικού ιατρού Ν., όπου αναφέρονται τα εξής: «Ο Π. του Μ. ετών 52, πάσχων από περιφερική αποφρακτική αρτηριοπάθεια και γενικευμένη μακροαγγειοπάθεια, σε έδαφος σακχαρώδους διαβήτη ινσουλινοεξαρτώμενου, διαγνωσμένου από πενταετίας, μη επαρκώς ρυθμιζόμενου, παρουσιάζει δυσχέρεια αντιμετώπισης φλεγμονωδών διεργασιών και ελκών των κάτω άκρων άμφω. Παρ’ όλη τη χορήγηση αντιμικροβιακών αγωγών υπάρχει βάσιμος κίνδυνος επιλοιμώξεων και νέκρωσης μαλακών μορίων που μοιραίως η έκβαση είναι ακρωτηριασμός. … Επίσης, πάσχει από αρτηριακή υπέρταση δυσκόλως ρυθμιζόμενη ιδίως το τελευταίο χρονικό διάστημα. Τα ανωτέρω τον έχουν οδηγήσει σε βαρεία χρονίσασα αγχώδη καταθλιπτική διαταραχή συνδρομή με ιδεοληπτικά, ψυχαναγκαστικά ..… στοιχεία καθώς επίσης σε διαταραχές συμπεριφοράς, που τον καθιστούν ανίκανο για σταθερή και υπεύθυνη άσκηση βιοποριστικού επαγγέλματος. …», ε) το από 5.7.2004 πιστοποιητικό οικογενειακής κατάστασης, εκδοθέντος από τον Δήμο Κ… Π…, από το οποίο προκύπτει ότι είναι έγγαμος και πατέρας δύο ανήλικων τέκνων (έτη γενν.1995 και 2003) και στ) δύο (2) φωτογραφίες του ακρωτηριασθέντος κάτω δεξιού του άκρου.
Δ) Αντίστοιχα, το Νοσοκομείο επικαλέσθηκε και προσκόμισε τις παρακάτω ληφθείσες μαρτυρικές καταθέσεις, κατ’ άρθρο 185 του Κώδικα Διοικητικής Δικονομίας (βλ. σχετ. Την …./3-9-2009 έκθεση επίδοσης της από 1.9.2009 κλήσεως για εξέταση μαρτύρων): α) την …/14.9.2009 ένορκη βεβαίωση του ιατρού Ι… ενώπιον της Συμβολαιογράφου Π. στην οποία αναφέρει μεταξύ άλλων τα εξής: «Την περίοδο 2003 έως 2004 υπηρετούσα ως ειδικευόμενος ιατρός γενικής χειρουργικής στο Γ.Ν. Περί τα μέσα Μαρτίου 2004 θυμάμαι ότι προσήλθε στα Εξωτερικά Ιατρεία του Νοσοκομείου όπου εφημέρευα, ο Π. με συμπτώματα απλής φλεγμονής στο μεγάλο δάκτυλο του ποδιού του, δηλαδή οίδημα χωρίς εκροή πύου, ερυθρότητα και άλγος λόγω τραύματος που είχε υποστεί την προηγούμενη της εξέτασης. … Αρχικά του απηύθηνα ερωτήσεις σχετικά με τα συμπτώματα του τραύματος που έφερε (την ένταση του άλγους κ.ά.) και τις συνθήκες πρόκλησής του και του ζήτησα, ως όφειλα, το ιατρικό του ιστορικό κάνοντάς του τις σχετικές ερωτήσεις (αν έπασχε από χρόνιες νόσους, τη γενική κατάσταση της υγείας του κ.λπ.) για το οποίο δεν ανέφερε οποιοδήποτε σύμπτωμα ή ανωμαλία. Στη συνέχεια, εξέτασα το τραύμα και διέγνωσα πως υπήρχε φλεγμονή και … αφού καθάρισα και περιποιήθηκα το τραύμα κάνοντας χρήση ήπιων αντισηπτικών και τοπικού αντιβιοτικού, το έδεσα με αποστειρωμένη γάζα και του χορήγησα προληπτική αντιβίωση ευρέως φάσματος Procef και Xefo (δηλαδή αντιμικροβιακή και αντιφλεγμονώδη αγωγή) που βοηθά στην καταπολέμηση της πλειοψηφίας των μικροβίων και συνιστάται ως κύριο μέτρο πρόληψης και καταπολέμησής τους. Επιπλέον, για καλύτερη θωράκιση του στομάχου λόγω της λήψης της αντιβίωσης του συνέστησα να πάρει το γαστροπροστατευτικό Pariet. Αφού ολοκλήρωσα τη φροντίδα του τραύματος, έκανα διάγνωση και χορήγησα τη σχετική προληπτική αγωγή δίνοντας του και γραπτώς τη συνταγή που είχα υπογράψει και βάλει τη σφραγίδα με το όνομα και την ιδιότητά μου, του συνέστησα να ξαναέλθει για επανέλεγχο μετά από δύο (2) ημέρες ώστε να γίνει σωστά η αλλαγή της γάζας με άλλη αποστειρωμένη και να διαπιστωθεί η πορεία του τραύματος και η αποτελεσματικότητα της θεραπευτικής αγωγής. Μάλιστα, λόγω της φύσης του επαγγέλματος του, … του επέστησα την προσοχή στις συνθήκες υγιεινής που θα εξέθετε τον εαυτό του και του συνέστησα να φροντίσει να λαμβάνει σωστά την αγωγή. … δεν υπήρχε καμία άλλη εξέταση που θα μπορούσα να κάνω ή να οδηγηθώ σε κάποια άλλη διάγνωση (π.χ. να ζητήσω αιματολογική εξέταση αφού κατά τις 14.40 που ήλθε για εξέταση ο Π. Χ. είχε ήδη φάει κατά τη διάρκεια της ημέρας). Έκτοτε δεν ξαναείδα άλλο τον Π. Χ., ούτε έμαθα για την πορεία της υγείας του», β) την …./15.9.2009 ένορκη βεβαίωση του ιατρού Α. ενώπιον της Συμβολαιογράφου Ζ.., στην οποία αναφέρει μεταξύ άλλων τα εξής: «Είμαι ιατρός στο επάγγελμα και το 2004 υπηρετούσα ως ειδικευόμενος ιατρός γενικής χειρουργικής στο Γ.Ν. Θυμάμαι ότι περί τα μέσα Απριλίου 2004, και ενώ εφημέρευα στο νοσοκομείο ήλθε στα Εξωτερικά Ιατρεία του Νοσοκομείου ο Π… Χ… με συμπτώματα φλεγμονής στο μεγάλο δάκτυλο του ποδιού του που συνοδευόταν από εκροή πύου. Πριν αρχίσω την εξέταση του και όπως όφειλα, τον ρώτησα σχετικά με τον τραυματισμό του, τις συνθήκες που τον είχαν προκαλέσει, ενημερώθηκα για τις προ-ηγούμενες επισκέψεις του στα εξωτερικά ιατρεία του νοσοκομείου και τις αγωγές που του είχαν χορηγηθεί και ζήτησα το ιατρικό του ιστορικό, δηλαδή ιατρικά ευρήματα για χρόνιες ή άλλες νόσους, χωρίς όμως να μου γνωστοποιήσει κάτι. Έπειτα τον εξέτασα και διέγνωσα ότι υπήρχε φλεγμονή στην περιοχή του τραυματισμού. Αφού ολοκλήρωσα την εξέταση, περιποιήθηκα και καθάρισα την περιοχή καταλλήλως. Επειδή είχε περάσει σχεδόν ένας ολόκληρος μήνας από την τελευταία του επίσκεψη στο νοσοκομείο για τη φροντίδα του τραύματος και τον έλεγχο της πορείας του και εκείνος μου είχε πει ότι δούλευε ως μηχανικός σε πλοίο, όπου είναι εύλογο ότι οι συνθήκες καθαριότητας και υγιεινής δεν είναι οι πλέον κατάλληλες και αποστειρωμένες για την υποχώρηση της φλεγμονής και την ίαση του τραύματος, του χορήγησα νέα θεραπευτική αγωγή δηλαδή χορήγηση πιο ισχυρής αντιβίωσης από την προηγούμενη και γαστροπροστατευτικό για τη λήψη της αντιβίωσης, όπως συνηθίζεται να χορηγείται. Ύστερα συνταγογράφησα την αγωγή, τη σφράγισα με τη σφραγίδα του νοσοκομείου και την προσωπική μου …. και την έδωσα στον Π. Χ.. Παράλληλα του έκανα τη σύσταση να λάβει την αγωγή σωστά και να φροντίζει να βρίσκεται σε καθαρό περιβάλλον ακόμη και να απέχει από τη δουλειά του και να ξαναεπισκεφθεί το νοσοκομείο μετά από 2 μέρες για να διαπιστωθεί η αποτελεσματικότητα της νέας αντιμικροβιακής αγωγής. Μετά από αυτή την επίσκεψη του Π. Χ. και την εξέτασή του από μένα, δεν τον ξαναείδα» και γ) την …../15.9.2009 ένορκη βεβαίωση του ιατρού Ν. ενώπιον της Συμβολαιογράφου Ζ. στην οποία αναφέρει τα εξής: «Υπηρετώ ως ορθοπεδικός ιατρός στο Γ.Ν. από το έτος 2001 και ασκώ το λειτούργημα του ιατρού συνολικά είκοσι (20) έτη περίπου. Περί τα τέλη Απριλίου του 2004, προς το μεσημέρι εκείνης της μέρας, θυμάμαι, ότι κλήθηκα ως εφημερεύων ορθοπαιδικός ιατρός, να εξετάσω τον ….. που είχε έλθει στα εξωτερικά ιατρεία του νοσοκομείου με κλινική εικόνα υποτροπής φλεγμονής, έπειτα από τραυματισμό στο μεγάλο δάκτυλο του ποδιού του. Στη συνέχεια, του έκανα ερωτήσεις σχετικά με τον τρόπο τραυματισμού του πριν από ενάμιση 1½ μήνα, τα συμπτώματα και την αγωγή που είχε ακολουθήσει, ζήτησα το ιατρικό του ιστορικό από τον ίδιο προκειμένου να ενημερωθώ για τυχόν συμπτώματα ή στοιχεία υποκείμενων νόσων, χωρίς όμως να μου ανακοινωθεί κάτι σχετικό, τον εξέτασα και εγώ ο ίδιος χωρίς να παραλείψω καμία εξέταση που θα μπορούσε να γίνει και διέγνωσα φλεγμονή του μεγάλου δακτύλου με αρχόμενη ισχαιμία στην βάση πιθανής χρόνιας αρτηριακής ανεπάρκειας του συγκεκριμένου κάτω άκρου. Προκειμένου να εκτιμηθεί με ακρίβεια το συγκεκριμένο πρόβλημα αλλά και η γενικότερη κατάσταση της υγείας του, του συνέστησα την εισαγωγή του στο νοσοκομείο για νοσηλεία ώστε να διεξαχθεί ο περαιτέρω κλινικός και παρακλινικός έλεγχος που θα περιελάμβανε μεταξύ άλλων απεικονιστικές και βιοχημικές εξετάσεις (που απαιτούν άλλωστε και ειδικές συνθήκες) να χορηγηθεί ενδοφλέβια αντιβίωση και να εκτιμηθεί η κατάστασή του από ιατρό κατάλληλης ειδικότητας, δηλαδή Γενικό Χειρουργό και εξειδικευμένο παθολόγο, αφού οι περαιτέρω αυτές εξετάσεις διενεργούνται κυρίως μετά την εισαγωγή κάποιου για νοσηλεία στο νοσοκομείο και όχι σε επισκέπτη ασθενή των εξωτερικών ιατρείων. Επίσης, του συνέστησα τη χρήση γυψονάρθηκα προκειμένου να ακινητοποιηθεί το πάσχον μέλος. Ο Π. όμως παρότι τον ενημέρωσα για την κατάσταση της υγείας του και του συνέστησα την εισαγωγή του στο νοσοκομείο για περαιτέρω έλεγχο με ένα οργανωμένο ενδονοσοκομειακό πλάνο εξετάσεων από πολλές ειδικότητες, αψήφησε τις συστάσεις και δήλωσε ότι δεν επιθυμούσε να εισαχθεί. Επειδή, στις περιπτώσεις που οι ασθενείς παρά τη σύσταση του ιατρού αρνούνται με δική τους ευθύνη την εισαγωγή και την προτεινόμενη θεραπεία, προβλέπεται να υπογράφουν σχετικά στο Βιβλίο των εξωτερικών ιατρείων, ζητήθηκε και από αυτόν, να υπογράψει σχετικά. Μετά από αυτήν την εξέταση δεν είδα, ούτε εξέτασα άλλη φορά, τον ασθενή αυτόν».
Ε) Το Τ… Δ.Π αξιολογώντας τα ανωτέρω, με την …/2011 απόφασή του, έκανε εν μέρει δεκτή την αγωγή του παθόντα και του επιδίκασε το συνολικό ποσό των 236.800 ευρώ, νομιμοτόκως από την επίδοση της αγωγής και μέχρι την εξόφληση. Κατά της απόφασης αυτής το Νοσοκομείο άσκησε έφεση και ο παθών άσκησε αντέφεση, ενώπιον του ΔΕφ …. Το ΔΕφ … έκρινε καταρχάς ότι «κατά τα οριζόμενα από την παρ.1 περ.δ΄ του άρθρου 183 του Κώδικα Διοικητικής Δικονομίας (η οποία ορίζει ότι αποκλείεται να εξετασθούν ως μάρτυρες πρόσωπα που είναι δυνατόν να έχουν οποιοδήποτε συμφέρον από την έκδοση της δίκης), οι προσκομισθείσες από το Νοσοκομείο ένορκες βεβαιώσεις δεν μπορούν να ληφθούν υπόψη, καθόσον αυτές δόθηκαν από τους ιατρούς του Νοσοκομείου στους οποίους ο παθών αποδίδει την ευθύνη για τη βλάβη της υγείας του, πρόσωπα τα οποία, ως εκ τούτου, εξαρτούν συμφέρον από την έκβαση της δίκης». Δεν ζήτησε ωστόσο πρόσθετες αποδείξεις ούτε τη διεξαγωγή πραγματογνωμοσύνης. Ακολούθως, επεσήμανε την «όλως προβληματική για τη λειτουργία του Νοσοκομείου κατάσταση, συνιστάμενη στο γεγονός ότι ο εφεσίβλητος αντεκκαλών αντιμετωπίσθηκε και στις τρεις πρώτες επισκέψεις του στο Νοσοκομείο από ειδικευόμενους ιατρούς». Στη συνέχεια δε «λαμβάνοντας υπόψη: 1) ότι παρά την επιδείνωση της κατάστασης του τραυματισμένου δακτύλου του εφεσιβλήτου αντεκκαλούντος από την πρώτη επίσκεψή του στο Νοσοκομείο στις 12.3.2004 μέχρι τη δεύτερη επίσκεψή του στις 24.3.2004, ο ειδικευόμενος ιατρός Π. που τον εξέτασε, δεν προέβη σε περαιτέρω διερεύνηση για τα αίτια της επιδείνωσης, ούτε ζήτησε τη συνδρομή κάποιου ειδικευμένου ιατρού, αλλά συνέχισε τη χορήγηση της ίδιας περίπου φαρμακευτικής αγωγής, η οποία μέχρι τότε (για 12 ημέρες) δεν είχε αποδώσει, 2) ότι της ίδιας αντιμετώπισης έτυχε και από τον ειδικευόμενο ιατρό Α. κατά την τρίτη επίσκεψή του στο Νοσοκομείο στις 19.4.2004, όταν η κατάστασή του, τριάντα εννέα ημέρες από τον τραυματισμό του, είχε πλέον εμφανώς χειροτερεύσει, όπως σαφώς προκύπτει από τη διάγνωση του ορθοπεδικού ιατρού Ν. δύο ημέρες αργότερα (21.4.2004 όπου διαπιστώθηκε ισχαιμική νέκρωση ιστών του δακτύλου, 3) ότι ουδείς από τους πιο πάνω δύο ειδικευόμενους ιατρούς που τον εξέτασαν στις 24-3 και 19.4.2004 αντελήφθη τον σοβαρό κίνδυνο που διέτρεχε η υγεία του, ώστε να συστήσει σ’ αυτόν τις απαραίτητες κλινικές εξετάσεις και να τον παραπέμψει για περαιτέρω εξέταση σε ειδικευμένο ιατρό (πολύ περισσότερο την ευθύνη αυτή είχε ο ειδικευόμενος ιατρός Α., ο οποίος εξέτασε αυτόν στις 19.4.2004, όταν πλέον, σαράντα περίπου ημέρες μετά τον τραυματισμό του, ήταν καταφανής η μη ομαλή και επικίνδυνη κατάσταση της υγείας του), 4) ότι ο ορθοπεδικός ιατρός Ν. που τον εξέτασε στις 21.4.2004 διαπίστωσε πράγματι τη σοβαρότητα της κατάστασης της υγείας του και του συνέστησε την εισαγωγή του στο Νοσοκομείο για νοσηλεία, στην οποία αυτός δεν συναίνεσε, προφανώς για να απευθυνθεί σε άλλο θεραπευτήριο, όπως και έπραξε, αφού εισήχθη στην ιδιωτική κλινική «Γ… Ε.Π.Ε.» στις 23.4.2004 (μετά από δύο ημέρες), όμως στο χρονικό αυτό σημείο η κατάσταση δεν ήταν πλέον αναστρέψιμη και δεν μπορούσε να αποφευχθεί ο ακρωτηριασμός του δακτύλου, ο οποίος πράγματι έγινε στις 27.4.2004, στη συνέχεια δε, λόγω υποτροπής και της σταδιακής επέκτασης της νέκρωσης των ιστών, έγινε ακρωτηριασμός και των υπόλοιπων δακτύλων του δεξιού ποδιού, καθώς και μέρους του μεταταρσίου (στις 2.7 και 22.7.2004), κρίνει ότι ειδικευόμενοι ιατροί που τον εξέτασαν (στις 12.3, 24.3 και 19.4.2004), κυρίως δε οι Π. και Α. που τον εξέτασαν στις δεύτερη και τρίτη από τις επισκέψεις του στο Νοσοκομείο, κατά παράβαση των κανόνων της ιατρικής επιστήμης και δεοντολογίας, δεν εκτίμησαν ορθά τα συμπτώματα ούτε αντιμετώπισαν με την επιβαλλόμενη επιμέλεια τη σταδιακή επιδείνωση της κατάστασης της υγείας του, ούτε ζήτησαν τη συνδρομή ειδικευμένου ιατρού, ούτε προέβησαν στις απαραίτητες εργαστηριακές κλπ. εξετάσεις με βάση τις οποίες ευχερώς θα είχε διαπιστωθεί η νόσος του σακχαρώδους διαβήτη από την οποία αυτός έπασχε, διαπίστωση η οποία προδήλως θα είχε οδηγήσει στην έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπιση της κατάστασής του με αποτέλεσμα, κατά πάσα πιθανότητα, να αποφευχθεί ο ακρωτηριασμός λόγω διαβητικής γάγγραινας». Με το ως άνω σκεπτικό, απορρίφθηκαν τόσο η έφεση του Νοσοκομείου όσο και η αντέφεση του Π.
ΣΤ) Σε εκτέλεση των ανωτέρω και καθιστάμενης αμετάκλητης της απόφασης του Τ… ΔΠ Π… εκδόθηκαν α) το …/25.6.2018 Χ., ποσού 236.800 ευρώ και β) το …/25.6.2018 Χ.Ε., ποσού 114.677,76 ευρώ ( εκ του οποίου ποσό 17.820,72 ευρώ αφορούσε κρατήσεις), με δικαιούχο τον Μ., μοναδικό κληρονόμο του, εν τω μεταξύ αποβιώσαντος, Π., καθώς και η υπ’ αρ. …../13.8.2018 επιταγή, με την οποία καταβλήθηκε στο δικαιούχο το συνολικό ποσό των 333.656,84 ευρώ.
13. Με τα δεδομένα αυτά, το Δικαστήριο κρίνει ότι δεν συντρέχει στο πρόσωπο των καθ’ ων, υπαιτιότητα για την προκληθείσα στο Γ.Ν ζημία, σε βαθμό τουλάχιστον βαριάς αμέλειας, η οποία αποτελεί κατά τα προεκτεθέντα απαραίτητη κατά νόμο προϋπόθεση για τον καταλογισμό τους, διότι ζήτησαν και έλαβαν πλήρες ιστορικό από τον ασθενή και ο τελευταίος δεν ανέφερε τίποτα για υποκείμενη νόσο (διαβήτη κ.λπ.) ή άλλα ύποπτα συμπτώματα, αντιμετώπισαν δε με την ενδεδειγμένη αντιβιοτική αγωγή το μοναδικό κατά το χρόνο εξέτασης εμφανές πρόβλημα της φλεγμονής στο μεγάλο δάκτυλο του δεξιού ποδιού του. Εξάλλου, ο ασθενής προσήλθε στα εξωτερικά ιατρεία εξαιτίας και μόνο του δηλωθέντος τραυματισμού του και συνακόλουθα δεν μπορεί να στοιχειοθετηθεί βαριά αμέλεια των καθ’ ων από το γεγονός ότι δεν ζήτησαν ειδικές εξετάσεις, για διάγνωση τυχόν υποκείμενων νοσημάτων, αφού σε τέτοιες περιπτώσεις χωρίς ιστορικό ή τυχόν αναφερθέντα συμπτώματα, κατά τα δεδομένα της κοινής πείρας, τέτοια έρευνα δεν διεξάγεται, αλλά αντιμετωπίζεται η φλεγμονή, η οποία δεν είναι σπάνιο να μην υποχωρεί παρά τη χορήγηση αντιβιοτικής και αντιφλεγμονώδους θεραπείας. Περαιτέρω, δεν στοιχειοθετείται υπαιτιότητα των καθ’ ων σε βαθμό βαριάς αμέλειας, λόγω και της ιδιότητάς τους ως ειδικευόμενων γιατρών, οι οποίοι καλούντο να εξετάζουν τους ασθενείς στα εξωτερικά ιατρεία, χωρίς την επιβαλλόμενη κατά νόμο παρουσία και επίβλεψη ειδικευμένου ιατρού, γεγονός που αποδεικνύεται από τις διαδοχικές εξετάσεις του ασθενούς μόνο από ειδικευόμενους ιατρούς, εξαιτίας της κακής, όπως διαπιστώθηκε άλλωστε με την ανωτέρω …/2017 απόφαση του Τ., οργάνωσης του νοσοκομείου, το οποίο στερείτο όπως αποδεικνύεται από τις ανωτέρω μαρτυρικές καταθέσεις εξειδικευμένου ιατρικού προσωπικού (διαβητολόγων, αγγειοχειρουργών κ.λπ). Τέλος, όπως αποδεικνύεται από την προσκομισθείσα γνωμοδότηση της Εταιρείας Μελέτης Παθήσεως Διαβητικού Ποδιού (ΕΜΕΔΙΠ), σύμφωνα με την οποία η συχνότητα εμφάνισης του διαβητικού ποδιού είναι της τάξης του 5% των διαβητικών ασθενών, θα ήταν δύσκολο και για ένα ειδικευμένο ιατρό ακόμη, να υποπτευθεί από έναν τραυματισμό στο πόδι, την ύπαρξη προβλήματος διαβήτη και ιδίως διαβητικού ποδιού, χωρίς να του έχουν αναφερθεί από τον ασθενή άλλα συμπτώματα ή προβλήματα υγείας, γεγονός που καταδεικνύει ότι οι καθ’ ών ως ειδικευόμενοι ιατροί, οι οποίοι πρέπει να εκπαιδεύονται κάτω από τις οδηγίες των ειδικευμένων, δεν βαρύνονται εν προκειμένω με υπαιτιότητα σε βαθμό βαρειάς αμέλειας, για την τραγική εξέλιξη της υγείας του ασθενούς, ενόψει τόσο της δυσκολίας του περιστατικού που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν όσο και της έλλειψης εμπειρίας τους. Κατ’ ακολουθίαν των ανωτέρω, η κρινόμενη αίτηση καταλογισμού της Γενικής Επιτρόπου της Επικρατείας στο Ελεγκτικό Συνέδριο πρέπει να απορριφθεί.
Για τους λόγους αυτούς
Απορρίπτει την αίτηση της Γενικής Επιτρόπου της Επικρατείας στο Ελεγκτικό Συνέδριο για τον καταλογισμό των: 1) Π. του Χ. και 2) Α. του Π.
Κρίθηκε και αποφασίστηκε στις 12 Δεκεμβρίου 2023.
| Η ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΑΝΝΑ ΛΙΓΩΜΕΝΟΥ | Ο ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΒΑΛΛΗΝΔΡΑΣ |
| Ο ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ | |
Δημοσιεύθηκε σε δημόσια συνεδρίαση στο ακροατήριο του Δικαστηρίου, στις 23 Ιανουαρίου 2024.
| Η ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΑΝΝΑ ΛΙΓΩΜΕΝΟΥ | Ο ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ |
