Η ελπίδα πεθαίνει πάντα τελευταία. Και στο ζήτημα της κλιματικής μεταβολής η ελπίδα ότι η συντονισμένη διεθνής δράση και η πρόοδος της τεχνολογίας θα μπορούσε να ελέγξει την κατάσταση ήταν κυρίαρχη τα τελευταία χρόνια, που σημαδεύτηκαν από τη σύναψη της Διεθνούς Συμφωνίας των Παρισίων και την εξάπλωση (κατά 65 φορές από το 2000!) της αξιοποίησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Όμως το αισιόδοξο αφήγημα δείχνει να διαψεύδεται σε ένα καλοκαίρι, το τρίτο στη σειρά από τα τρία θερμότερα στα χρονικά, στη διάρκεια του οποίου η Ευρώπη γνώρισε πρωτοφανείς καύσωνες, ενώ φονικές πυρκαγιές, σαφώς σχετιζόμενες με τα νέα κλιματολογικά δεδομένα, σάρωσαν τόσο διαφορετικές περιοχές του κόσμου, από την Ελλάδα ως την Αυστραλία, και από τη Σουηδία και την Πορτογαλία ως την Καλιφόρνια. Όπως λέει και ο δραστήριος στα περιβαλλοντικά ζητήματα πρώην αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, Αλ Γκορ, το καθημερινό δελτίο ειδήσεων μοιάζει με σελίδα βγαλμένη από το βιβλίο της Αποκάλυψης.
Εκτιμήσεις ότι στο δεύτερο μισό του αιώνα μεγάλα τμήματα του πλανήτη θα έχουν γίνει μη κατοικήσιμα προβάλλουν στην επιστημονική συζήτηση, ενώ μέσα ενημέρωσης όπως ο “Economist” κυκλοφορούν με την πρωτοσέλιδη διαπίστωση ότι “ο κόσμος χάνει τη μάχη απέναντι στην κλιματική μεταβολή” και οι “New York Times” για πρώτη φορά κυκλοφόρησαν μονοθεματικό το ένθετο περιοδικό τους, υπό τον τίτλο “Χάνοντας τη Γη: η δεκαετία κατά την οποία παραλίγο να σταματήσουμε την κλιματική μεταβολή”.
Ποιο μοντέλο ανάπτυξης;
Πρόκειται βέβαια για το αποτέλεσμα ενός μοντέλου ανάπτυξης για το οποίο ήδη η περιώνυμη έκθεση του Κλαμπ της Ρώμης το 1970 μας προειδοποιούσε ότι είναι μη βιώσιμο, καθώς στηρίζεται στην ιδέα της διαρκούς μεγέθυνσης, τη στιγμή που οι πόροι του πλανήτη είναι πεπερασμένοι. Πρόκειται, όμως, και για ένα νέο πλαίσιο το οποίο προορίζεται και πριν από την πλήρη εκδίπλωσή του να έχει δραματικές οικονομικές επιπτώσεις.
Η εκτόξευση των ασφαλιστικών και αντασφαλιστικών δαπανών αποτελεί μια πρώτη ένδειξη. Λ.χ. η σφοδρότητα των τυφώνων του 2017 καθώς και άλλων ακραίων φαινομένων και ανθρωπογενών καταστροφών προκάλεσε ζημίες 337 δισ. δολ. διεθνώς, οι οποίες ήταν και οι υψηλότερες στην σύγχρονη ιστορία. Μάλιστα ο Τζον Ντάσεϊ, γενικός οικονομικός διευθυντής της Swiss Re, σημείωσε ότι οι μεγάλοι τυφώνες παρατηρούνται πλέον ανά δεκαετία και όχι ανά 100 χρόνια.
Το ενδεχόμενο εμφάνισης εκτεταμένων επισιτιστικών προβλημάτων, λόγω της μείωσης της αγροτικής παραγωγής, αποτελεί μιαν άλλη, όχι πια περιθωριακή πιθανότητα. Η άνοδος της τιμής των τροφίμων αυτή την τάση υποδεικνύει.
Αν αυτά συμβαίνουν τώρα, οπότε η μέση θερμοκρασία έχει αυξηθεί κατά έναν βαθμό Κελσίου σε σύγκριση με την προβιομηχανική εποχή, περιττεύει το ερώτημα τι θα συμβεί αν η αύξηση φθάσει τους 1,5 ή και 2 βαθμούς Κελσίου, σύμφωνα με τους μετριοπαθείς, αλλά και αμφίβολης επίτευξης, στόχους της Συμφωνίας των Παρισίων.
Επιστροφή στα ορυκτά καύσιμα!
Στην πραγματικότητα, η αισιοδοξία της προηγούμενης δεκαετίας υπήρξε παραπλανητική κατά το ότι η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που παρατηρήθηκε στη διάρκειά της οφειλόταν απλώς στην οικονομική κρίση και έχει ήδη αντιστραφεί. Σύμφωνα με το Global Carbon Project οι εκπομπές αυξήθηκαν πέρσι κατά 1,6% και σύμφωνα με τη Διεθνή Υπηρεσία Ενέργειας κατά 1,4%. Επιπλέον, οι επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μειώθηκαν πέρσι, ενώ αντίθετα αυξήθηκε το μερίδιο των ορυκτών καυσίμων για πρώτη φορά από το 2014.
Μπορεί κανείς και πάλι να επιστρατεύσει όλη του την αισιοδοξία και να παρατηρήσει ότι παρά τη μείωση των επενδύσεων η δυναμικότητα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας αυξάνεται, λόγω μείωσης του κόστους τους. Μπορεί, επίσης, να παρατηρήσει ότι τα αποτελέσματα της Συμφωνίας των Παρισίων θα φανούν μετά την πλήρη υλοποίησή της τη δεκαετία του 2020 και ότι η Κίνα, μέχρι τώρα μεγαλύτερος ρυπαντής του πλανήτη, εξαγγέλλει αλλαγή αναπτυξιακού μοντέλου και στροφή στην πράσινη οικονομία. Ωστόσο, η ανησυχία και η επιφύλαξη αποτελούν προς το παρόν ασφαλέστερο σύμβουλο.
Ανοχύρωτη η Ευρώπη
Η Γηραιά Ήπειρος εμφανίζεται απαράσκευη απέναντι στα νέα δεδομένα, καθότι άμαθη στις θερμοκρασίες που τείνουν να γίνουν η νέα θερινή κανονικότητα. Το Politico απαρίθμησε κάποιους από τους θιγόμενους τομείς της οικονομίας και της καθημερινότητας.
-Συστήματα υγείας
Τα νοσοκομεία των ευρωπαϊκών χωρών δοκιμάζονται ήδη δεινά από τις επιπτώσεις του καύσωνα, καθώς σε αρκετές χώρες σημειώθηκε αριθμός ρεκόρ στις εισαγωγές λόγω θερμοπληξίας, αφυδάτωσης και δύσπνοιας. Στη Μεγάλη Βρετανία περίπου 2.000 άνθρωποι υπέκυψαν στον διαβόητο καύσωνα του 2003, ενώ κοινοβουλευτική έκθεση προέβλεψε ότι περισσότεροι από 7.000 άνθρωποι θα φτάσουν μέχρι το 2050 να χάνουν τη ζωή τους κάθε καλοκαίρι λόγω της υψηλής θερμοκρασίας.
Συχνά, ωστόσο, τα νοσηλευτικά ιδρύματα διάφορων χωρών αποτελούν τα ίδια εστία προβλήματος κατά τη διάρκεια του καύσωνα, όπως δείχνει το παράδειγμα της Γαλλίας όπου ξεσηκώθηκαν διαμαρτυρίες για την έλλειψη κλιματισμού στα νοσοκομεία (με αποτέλεσμα σε τουλάχιστον μία περίπτωση οι εσωτερικές θερμοκρασίες να φτάσουν τους 40 βαθμούς).
-Παραγωγή ενέργειας
Τα κύματα καύσωνα επιβαρύνουν τα συστήματα παραγωγής ενέργειας στον βαθμό που η κατανάλωση ηλεκτρισμού εκτοξεύεται λόγω της χρήσης κλιματιστικών. Ωστόσο ο ίδιος ο καύσωνας συχνά υποχρεώνει τους σταθμούς παραγωγής ενέργειας να επιβραδύνουν ή και να αναστείλουν τη λειτουργία τους.
Λόγου χάρη σε πυρηνικά εργοστάσια της Γερμανίας, της Σουηδίας και της Γαλλίας η παραγωγή αντιμετώπισε πρόβλημα λόγω της ανόδου της θερμοκρασίας του νερού που χρησιμοποιείται για την ψύξη των αντιδραστήρων. Έτσι στη Σουηδία η θερμοκρασία του θαλάσσιου ύδατος έφτασε στους 25 βαθμούς, ενώ απαγορεύεται η αποβολή των υδάτων με θερμοκρασία άνω των 28 βαθμών προκειμένου να μην ανατροφοδοτηθεί η θέρμανση των θαλασσών και των ποταμών και να μην εξοντωθούν υδάτινες μορφές ζωής.
-Ύδρευση
Η ξηρασία καθιστά ήδη αισθητές τις επιπτώσεις της σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, με τον αγροτικό κλάδο να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή του πυρός. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε μέτρα ενίσχυσης των πληγέντων από την ξηρασία αγροτών, ενώ η Πολωνία υποσχέθηκε οικονομική βοήθεια 187 εκατομμυρίων ευρώ στους γεωργούς της. Η Ολλανδία έκανε γνωστό ότι η έλλειψη νερού καθιστά αδύνατη την αντιμετώπιση των αναγκών της Γεωργίας, ενώ η χαμηλή στάθμη των καναλιών απειλείται να προκαλέσει εισροή αλμυρών υδάτων από τη θάλασσα.
-Μεταφορές
Οι μεταφορές πέφτουν και αυτές θύμα του καύσωνα καθώς υψηλές θερμοκρασίες συχνά παραμορφώνουν τις σιδηροδρομικές γραμμές ή και την άσφαλτο των αυτοκινητοδρόμων. Πρόσφατα το αεροδρόμιο του Aννόβερου έκλεισε για αρκετές ώρες προκειμένου το προσωπικό να καταβρέξει τον αεροδιάδρομο που δεν ήταν πια λειτουργικός. Στο Βέλγιο διοργανώθηκε πικετοφορία από κατοίκους της Λιέγης που διαμαρτύρονται και την έλλειψη κλιματισμού στα αστικά λεωφορεία, ενώ στις δημόσιες συγκοινωνίες των Βρυξελλών οι οδηγοί διαμαρτύρονται για τον ισχύοντα ενδυματολογικό κώδικα, ζητώντας να τους επιτραπεί να ντύνονται πιο ελαφρά.
-Πανίδα
Η απειλή για την πανίδα γίνεται ανάγλυφα αντιληπτή, όταν κανείς πληροφορείται ότι χίλια κιλά νεκρών ψαριών ανασύρθηκαν το Σαββατοκύριακο από τον Ρήνο στην περιοχή των γερμανοελβετικών συνόρων κοντά στη λίμνη της Κωνσταντίας, όπου η θερμοκρασία του νερού έφθασε τους 23 βαθμούς. Οι ειδικοί εξηγούν ότι θερμοκρασίες της τάξης των 25 βαθμών Κελσίου ισοδυναμούν με βέβαιη καταδίκη για τους υδάτινους ζωντανούς οργανισμούς.
Παράλληλα,, ελικόπτερα Σούπερ Πούμα του ελβετικού στρατού άρχισαν να μεταφέρουν νερό προς χιλιάδες διψασμένες αγελάδες, που υποφέρουν από την ξηρασία και τον καύσωνα, σε αγροκτήματα στα όρη Γιούρα και τους πρόποδες των Άλπεων.
Ο εφιάλτης πιθανού ανεξέλεγκτου “ντόμινο”
Σήμα κινδύνου για τη ζωή στον πλανήτη σήμανε επιστημονική έκθεση που δόθηκε στη δημοσιότητα τη Δευτέρα και επισημαίνει ότι ακόμα και αν επιτευχθούν οι στόχοι που τέθηκαν με τη Συμφωνία του Παρισιού για συγκράτηση των εκπομπών αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η Γη διατρέχει κίνδυνο να γνωρίσει ανεξέλεγκτες μεταβολές, με άνοδο της μέσης θερμοκρασίας παγκοσμίως κατά 4 έως 5 βαθμούς Κελσίου, σε σύγκριση με την προβιομηχανική εποχή.
Σήμερα, ο παγκόσμιος μέσος όρος της θερμοκρασίας ανεβαίνει με ρυθμό 0,17 βαθμών Κελσίου ανά δεκαετία. Ωστόσο, ερευνητές ινστιτούτων και πανεπιστημίων της Στοκχόλμης, της Κοπεγχάγης, του Πότσδαμ και του Εθνικού Πανεπιστημίου της Αυστραλίας θεωρούν πως είναι πολύ πιθανό, εφόσον ξεπεραστεί ένα κρίσιμο όριο, να υπάρξουν αλυσιδωτές αντιδράσεις και διεργασίες που θα οδηγήσουν σε βίαιες αλλαγές του κλίματος, όπως η τήξη των στρωμάτων μόνιμου πάγου (permafrost), η συνακόλουθη απελευθέρωση των υδριτών μεθανίου από τους βυθούς των ωκεανών (που θα ανατροφοδοτήσει με γεωμετρική πρόοδο την υπερθέρμανση) η χαμηλότερη απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα από τη γη και τους ωκεανούς κ.ο.κ.
Όλα αυτά μπορεί να αρχίσουν να ανατρέπονται σαν “σειρά από ντόμινο”, προειδοποιεί ο Γιόχαν Ρόκστρεμ, ένας από τους συγγραφείς της μελέτης που δημοσιεύεται στα Πρακτικά της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών (PNAS) και εκτελεστικός διευθυντής του Κέντρου της Στοκχόλμης για τη Βιωσιμότητα. “Ολόκληρα τμήματα της Γης μπορεί να ερημοποιηθούν, εάν η Γη-Θερμοκήπιο γίνει πραγματικότητα”, συμπλήρωσε.
Για να αποφευχθεί το εφιαλτικό αυτό σενάριο δεν αρκεί η μείωση των εκπομπών αερίων, τονίζεται στη μελέτη, αλλά επείγει και η καλύτερη διαχείριση των δασών, των αγροτικών καλλιεργειών και των καλλιεργούμενων εδαφών· η προστασία της βιοποικιλότητας, καθώς και η ανάπτυξη τεχνολογιών για την αφαίρεση διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα.
Ασύμμετρη επιβάρυνση των αναπτυσσόμενων χωρών – Πλήγμα στη χειρωνακτική εργασία
Άλλος επιβαρύνει περισσότερο τον πλανήτη και άλλος πληρώνει για αυτό το μεγαλύτερο τίμημα. Μπορεί η κλιματική μεταβολή να οφείλεται κατεξοχήν στο αναπτυξιακό πρότυπο του παγκόσμιου Βορρά, όμως τις επιπτώσεις πρόκειται να βιώσουν με δυσανάλογη ένταση οι περισσότερο φτωχές και λιγότερο θωρακισμένες χώρες.
Είναι δε εντυπωσιακό το γεγονός ότι η ανάπτυξη αυτών των χωρών κινδυνεύει με σοβαρή οπισθοχώρηση, μεταξύ άλλων διότι στηρίζεται ακόμη στη χειρωνακτική εργασία, η οποία όμως θα βρεθεί κυριολεκτικά στην πρώτη γραμμή του πυρός.
Μέσα στα επόμενα 30 χρόνια, οι χειρώνακτες εργάτες στη γεωργία, τη βιομηχανία εξόρυξης, τη βιομηχανία εκμετάλλευσης φυσικού αερίου και στον κατασκευαστικό τομέα (που είναι και οι σημαντικότεροι στις αναδυόμενες οικονομίες) θα πληγούν περισσότερο από την άνοδο της θερμοκρασίας, σύμφωνα με την εταιρεία Verisk Maplecroft, η οποία παρακολουθεί και καταγράφει τις κοινωνικοηθικές συνθήκες σε πολλές χώρες και περιοχές.
Αστικοποίηση και καταπόνηση
Η πτώση στην παραγωγικότητα λόγω υπερθέρμανσης ισούται με ετήσιες απώλειες 78 δισ. δολαρίων στη Νοτιοανατολική Ασία και σχεδόν 10 δισ. δολαρίων στη Δυτική Αφρική. Παράλληλα, η ταχεία αστικοποίηση στις αναδυόμενες οικονομίες θα αυξήσει τις ενεργειακές ανάγκες και η ανάγκη για ψύξη, λ.χ. μέσω κλιματιστικών, θα αυξάνεται ταυτόχρονα με την αύξηση της θερμοκρασίας με αποτέλεσμα τις συχνές διακοπές ρεύματος, σημειώνει η έκθεση.
Σχεδόν 1,1 δισ. άνθρωποι στην Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική κινδυνεύουν από την έλλειψη κλιματιστικών και ψυκτικών συσκευών που τους δροσίζουν αλλά συντηρούν και τα τρόφιμα και τα φάρμακά τους όσο ανεβαίνει η θερμοκρασία, σημειώνει από την πλευρά της η διεθνής οργάνωση Sustainable Energy for All.
Τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού θα κατοικούν σε πόλεις μέχρι το 2050 και το φαινόμενο αυτό θα είναι περισσότερο έντονο σε τρεις χώρες: την Ινδία, την Κίνα και τη Νιγηρία, σύμφωνα με εκτιμήσεις που έδωσε στη δημοσιότητα τον Μάιο ο ΟΗΕ.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) έχει επισημάνει ότι η θερμική καταπόνηση, η οποία συνδέεται με την κλιματική αλλαγή, είναι πιθανόν να επιφέρει κάθε χρόνο επιπλέον 38.000 θανάτους σε παγκόσμιο επίπεδο κατά το διάστημα 2030-2050.
