Άρειος Πάγος 1011/2020 (πολ.): Ανάθεση από το δικαστήριο της γονικής μέριμνας σε τρίτο. Εάν οι προϋποθέσεις της κακής ή καταχρηστικής ασκήσεως υπάρχουν και στους δύο γονείς ή μόνο ο ακατάλληλος γονέας είναι στη ζωή ή έχει τη γονική μέριμνα, μπορεί το δικαστήριο να διατάξει την ανάθεση της επιμέλειας ή την άσκηση της γονικής μέριμνας του τέκνου σε τρίτο, ή να διορίσει επίτροπο για τη διοίκηση της περιουσίας αυτού. Λόγοι που αφορούν την τρίτη των παραπάνω προϋποθέσεων της αδυναμίας ανταπόκρισης στο λειτούργημα είναι, μεταξύ άλλων, η τυχόν ασθένεια που επηρεάζει την ικανότητα προς ανταπόκριση στο λειτούργημα, ο δύστροπος χαρακτήρας, ο ακόλαστος και άσωτος βίος, η ανήθικη και εγκληματική διαγωγή του γονέα.
“Σύμφωνα με την διάταξη του άρθρου 1532 ΑΚ, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 28 του Ν. 2447/1996 και συμπληρώθηκε με το άρθρο 22 του Ν. 3346/2005: “1. Αν ο πατέρας ή η μητέρα παραβαίνουν τα καθήκοντα που τους επιβάλλει το λειτούργημα τους για την επιμέλεια του προσώπου του τέκνου ή τη διοίκηση της περιουσίας του ή αν ασκούν το λειτούργημα αυτό καταχρηστικά ή δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν σ’ αυτό, το δικαστήριο μπορεί, εφόσον το ζητήσουν ο άλλος γονέας, οι πλησιέστεροι συγγενείς του τέκνου, ο εισαγγελέας ή και αυτεπαγγέλτως, να διατάξει οποιοδήποτε πρόσφορο μέτρο. 2. Το δικαστήριο μπορεί ιδίως να αφαιρέσει από τον ένα γονέα την άσκηση της γονικής μέριμνας ολικά ή μερικά και να την αναθέσει αποκλειστικά στον άλλο ή, αν συντρέχουν και στο πρόσωπο αυτού οι προϋποθέσεις της προηγούμενης παραγράφου, να αναθέσει την πραγματική φροντίδα του τέκνου ή, ακόμη, και την επιμέλεια του ολικά ή μερικά σε τρίτον ή και να διορίσει επίτροπο και 3. Σε εξαιρετικά επείγουσες περιπτώσεις, εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις του πρώτου εδαφίου και επίκειται άμεσος κίνδυνος για τη σωματική ή για την προστασία της ψυχική υγεία του τέκνου, ο εισαγγελέας μπορεί να διατάσσει κάθε πρόσφορο μέτρο του, μέχρι την έκδοση της αποφάσεως του δικαστηρίου, στο οποίο πρέπει να απευθύνεται εντός τριάντα ημερών”.
Με το πρώτο μέρος του δεύτερου αναιρετικού λόγου ο αναιρεσείων προσάπτει την από τον αριθμό 14 του άρθρου 559 ΚΠολΔ πλημμέλεια, αιτιώμενος το Μονομελές Πρωτοδικείο, ότι, παρά το νόμο, δεν κήρυξε απαράδεκτη την ένδικη αίτηση της Εισαγγελέως Κορίνθου, για την άσκηση της οποίας (23.12.2016) δεν τηρήθηκε η προβλεπόμενη από το άρθρο 1532 παρ.3 ΑΚ, προθεσμία των 30 ημερών από την έκδοση της προβλεπόμενης από το ως άνω άρθρο εισαγγελικής διάταξης αφού από την έκδοσή της με αριθμό 50/7.10.2016 Εισαγγελικής διάταξης, με την οποία, λόγω συνδρομής αμέσου κινδύνου για τη σωματική και ψυχική υγεία της ανήλικης, διατάχθηκε ως πρόσφορο μέτρο, προσωρινά η αφαίρεση της γονικής μέριμνας από τους γονείς και ανάθεση της άσκησής της στον ως άνω ΕΜΚΟ (εθελοντικό μη κυβερνητικό οργανισμό), μέχρι την άσκηση της ως άνω αίτησης διέδραμε χρόνος που υπερβαίνει την τριακονθήμερη προθεσμία του άρθρου 1532 παρ 3 ΑΚ.
Η ως άνω όμως αιτίαση του αναιρεσείοντος δεν ιδρύει την πλημμέλεια του άρθρου 559 αριθμός 14, διότι η ως άνω τριακονθήμερη προθεσμία αφορά τον χρόνο ισχύος του προσωρινού μέτρου που διατάχθηκε με την ως άνω Εισαγγελική διάταξη και όχι το παραδεκτό της συναφούς με αυτήν αίτησης την οποία, ενεργώντας στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων της, άσκησε η Εισαγγελέας Κορίνθου, λαμβανομένου υπόψη, ότι σε κάθε περίπτωση, η κατ’αρθρο 1532 παρ 3 ΑΚ έκδοση της εισαγγελικής διάταξης, δεν συνιστά αναγκαία προϋπόθεση για την άσκηση της ένδικης για την αφαίρεση της γονικής μέριμνας, αίτησης. Επομένως και ως προς το πρώτο μέρος του, ο ως άνω δεύτερος αναιρετικός λόγος δεν είναι νόμιμος και πρέπει ν’ απορριφθεί ως απαράδεκτος.
Από το συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 1510, 1511, 1512, 1514 του ΑΚ συνάγεται ότι η γονική μέριμνα, η οποία περιλαμβάνει την επιμέλεια του προσώπου του τέκνου, την διοίκηση της περιουσίας του και την εκπροσώπησή του σε κάθε υπόθεση ή δικαιοπραξία ή δίκη, ασκείται από τους γονείς του. Είναι δε έννοια ευρύτερη της επιμέλειας, η οποία (επιμέλεια) περιλαμβάνει την ανατροφή, την επίβλεψη, την μόρφωση και την εκπαίδευση του τέκνου, καθώς και τον προσδιορισμό του τόπου της διαμονής του. Το άρθρο 1532 ΑΚ ορίζει ότι αν ο πατέρας ή η μητέρα παραβαίνουν καθήκοντα που τους επιβάλλει το λειτούργημά τους για την επιμέλεια του προσώπου του τέκνου ή τη διοίκηση της περιουσίας του ή αν ασκούν το λειτούργημα αυτό καταχρηστικά ή δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν σ’ αυτό, το Δικαστήριο μπορεί, εφόσον το ζητήσουν ο άλλος γονέας, οι πλησιέστεροι συγγενείς του τέκνου, ο εισαγγελέας ή και αυτεπαγγέλτως, να διατάξει οποιοδήποτε πρόσφορο μέτρο.
Το Δικαστήριο μπορεί, ιδίως, να αφαιρέσει από τον ένα γονέα την άσκηση της γονικής μέριμνας, εν όλω ή εν μέρει, και να την αναθέσει αποκλειστικά στον άλλο, ή, αν συντρέχουν και στο πρόσωπο αυτού οι προϋποθέσεις της προηγούμενης παραγράφου, να αναθέσει την επιμέλεια του τέκνου, εν όλω ή εν μέρει, σε τρίτον, ή να διορίσει επίτροπο. Από την παραπάνω διάταξη με σαφήνεια προκύπτει ότι το άρθρο 1532 ΑΚ για την αφαίρεση λόγω κακής άσκησης της γονικής μέριμνας θέτει τις εξής προϋποθέσεις διαζευκτικώς, (εναλλακτικώς), διατυπωμένες, δηλαδή, 1) παράβαση καθηκόντων που επιβάλει το λειτούργημα, 2) καταχρηστική άσκηση του λειτουργήματος και 3) αδυναμία ανταπόκρισης σ’ αυτό. Εάν η γονική μέριμνα ανήκει και στους δύο γονείς, αφαιρούμενης της ασκήσεως αυτής από τον ένα, αυτή θα παραμένει μόνο στον άλλο γονέα, βάσει της αρχής του πλήρους δικαιώματος κάθε γονέως ασκήσεως αυτής. Εάν, όμως, οι προϋποθέσεις της κακής ή καταχρηστικής ασκήσεως υπάρχουν και στο πρόσωπο του άλλου γονέως ή μόνο ο ακατάλληλος γονέας είναι στη ζωή ή έχει τη γονική μέριμνα, μπορεί το δικαστήριο να διατάξει την ανάθεση της επιμέλειας ή την άσκηση της γονικής μέριμνας του τέκνου σε τρίτο, ή να διορίσει επίτροπο για τη διοίκηση της περιουσίας αυτού. Λόγοι που αφορούν την τρίτη των παραπάνω προϋποθέσεων της αδυναμίας ανταπόκρισης στο λειτούργημα είναι, μεταξύ άλλων, η τυχόν ασθένεια που επηρεάζει την ικανότητα προς ανταπόκριση στο λειτούργημα, ο δύστροπος χαρακτήρας, ο ακόλαστος και άσωτος βίος, η ανήθικη και εγκληματική διαγωγή του γονέα.
Το Δικαστήριο πρέπει σε κάθε περίπτωση να διαπιστώσει την παράβαση του γονέως ή των γονέων και ότι αυτή επηρεάζει τη σωματική ή ψυχική και ηθική διάπλαση του τέκνου ή τα γεγονότα και τις πράξεις που καθιστούν καταχρηστική την άσκηση ή τους λόγους αδυναμίας ασκήσεως της γονικής μέριμνας. Εξάλλου, κατά την παρ. 1 του άρθρου 1533 ΑΚ η αφαίρεση του συνόλου της επιμέλειας ή της άσκησης της γονικής μέριμνας του προσώπου του τέκνου και από τους δύο γονείς και η ανάθεσή της σε τρίτο διατάσσεται από το Δικαστήριο, μόνο όταν άλλα μέτρα έμειναν χωρίς αποτέλεσμα ή κρίνεται ότι δεν επαρκούν για να αποτρέψουν κίνδυνο της σωματικής, πνευματικής ή ψυχικής υγείας του τέκνου. Το Δικαστήριο αποφασίζει την ανάθεση σε τρίτο, ύστερα από έλεγχο του ήθους, των βιοτικών συνθηκών και της εν γένει καταλληλότητάς του, στηριζόμενο υποχρεωτικά σε βεβαίωση αρμόδιας υπηρεσίας. Η ανάθεση γίνεται κατά προτίμηση σε συγγενικά πρόσωπα ή σε κατάλληλο ίδρυμα.
Από τις ως άνω διατάξεις, σαφώς προκύπτει ότι αν μόνο ο ακατάλληλος γονέας είναι στη ζωή και έχει τη γονική μέριμνα, μπορεί το Δικαστήριο να διατάξει την ανάθεση της επιμέλειας ή της άσκησης της γονικής μέριμνας του τέκνου σε τρίτον. Η ως άνω ανάθεση γίνεται μετά από έλεγχο του ήθους, των βιοτικών συνθηκών και γενικώς της καταλληλότητας του τρίτου, που αποτελούν στοιχεία απαραίτητα για την πνευματική και ψυχοσωματική ανάπτυξη του τέκνου. Ο έλεγχος πρέπει να στηρίζεται υποχρεωτικά σε βεβαίωση της αρμόδιας υπηρεσίας (ΑΠ577/2014, ΑΠ 99/2014).
Η κατά το άρθρο 1533 παρ. 1 Α.Κ. απαιτούμενη βεβαίωση της αρμόδιας υπηρεσίας προκειμένου να ανατεθεί σε τρίτο ή κατάλληλο ίδρυμα η άσκηση της επιμέλειας ανηλίκου τέκνου δεν αφορά και Οργανισμούς ή Ιδρύματα, που από το καταστατικό τους έχουν καθήκον να εξυπηρετούν, να περιθάλπουν και να ανατρέφουν τα ανήλικα που βρίσκονται οε κίνδυνο και παρέχουν τα από τη διάταξη αυτή εχέγγυα για το ήθος, την καταλληλότητα κ.λ.π. για την άσκηση της επιμέλειας των ανηλίκων. Ως παράβαση των καθηκόντων που επιβάλλει στους γονείς το λειτούργημα της γονικής μέριμνας μπορεί να θεωρηθεί οποιαδήποτε συμπεριφορά των γονέων αντίθετη με τις επιταγές των άρθρων που καθορίζουν τις υποχρεώσεις τους, όπως, λόγου χάρη, η ενέργεια πράξεων που αντιστρατεύονται στο συμφέρον του τέκνου, η παραμέληση των ειδικότερων υποχρεώσεων της επιμέλειας, όπως για ένδυση, υπόδηση, μόρφωση, περίθαλψη, ψυχαγωγία κ.λπ. του τέκνου, η παράβαση της διατροφικής υποχρέωσης έναντι του τέκνου και, γενικά, η αδράνεια των γονέων για τη λήψη μέτρων υπέρ του τελευταίου, όπου είναι αναγκαία η λήψη τους για το συμφέρον του.
Το Δικαστήριο πρέπει, σε κάθε περίπτωση, να διαπιστώσει, με μέτρο κρίσης το οικονομικό, κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο των γονέων, την παράβαση του γονέα ή των γονέων και ότι αυτή επηρεάζει τη σωματική ή ψυχική και ηθική διάπλαση του τέκνου ή τα γεγονότα και τις πράξεις που καθιστούν καταχρηστική την άσκηση ή τους λόγους αδυναμίας άσκησης της γονικής μέριμνας ή επιμέλειας (ΑΠ 99/2014). Σε κάθε περίπτωση, η λήψη οποιουδήποτε μέτρου από το Δικαστήριο πρέπει να διαπνέεται από την αρχή της προσφορότητας, δηλαδή της καταλληλότητας του μέτρου για την αποτροπή του κινδύνου, που δημιουργεί η κακή άσκηση της γονικής μέριμνας, προς την οποία συνάπτεται η αρχή της αναλογικότητας, δηλαδή της αναλογίας του μέτρου προς τον επιδιωκόμενο σκοπό και της ελάχιστης δυνατής επέμβασης στη σχέση γονέων και τέκνου.
Περαιτέρω, από τη διάταξη του άρθρου 1511 παρ. 1 εδ. α’ ΑΚ συνάγεται ότι όταν το Δικαστήριο αποφασίζει για ζητήματα γονικής μέριμνας, πρέπει να έχει ως αποκλειστικό οδηγό της δικαιοδοτικής του κρίσης το γενικό συμφέρον του ανήλικου τέκνου, σωματικό, υλικό, πνευματικό, ψυχικό και ηθικό. Το συμφέρον αυτό αποτελεί αόριστη νομική έννοια με αξιολογικό περιεχόμενο, που αντλεί το Δικαστήριο από την κοινωνική πείρα, την κοινή συνείδηση με αντικειμενικά αξιολογικά στοιχεία και εξετάζεται σε συνδυασμό προς όλα τα επωφελή και πρόσφορα για τον ανήλικο στοιχεία και περιστάσεις (ΑΠ 457/2020, ΑΠ 358/2019, ΑΠ 1027/2010).
Επιπροσθέτως, η γονική μέριμνα είναι δικαίωμα και καθήκον των γονέων (λειτουργικό δικαίωμα) να μεριμνούν για το τέκνο, το λειτούργημα δε αυτό, που είναι υποχρεωτικό για τους γονείς, περιλαμβάνει πολλά αυτοτελή δικαιώματα και υποχρεώσεις. Εξάλλου, από το συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 1532 παρ.3, 1533 Α.Κ. 592 παρ.3β και 612 παρ.1 ΚΠολΔ όπως τα τελευταία ισχύουν από 23.7.2015 μετά την αντικατάστασή τους με το άρθρο 1, άρθρο τέταρτο του Ν. 4335/2015, προκύπτει ότι το δικαστήριο, προκειμένου, να ρυθμίσει την άσκηση της γονικής μέριμνας τέκνου που γεννήθηκε χωρίς γάμο των γονέων του, πριν από την έκδοση της απόφασής του, ανάλογα με την ωριμότητα του τέκνου, λαμβάνει υπόψη τη γνώμη του. Για την κρίση του δε αυτή ως προς την ύπαρξη ή μη τέτοιας ωριμότητας, που σχηματίζεται από την ελεύθερη εκτίμηση των αποδείξεων, ούτε ειδική αιτιολογία απαιτείται, ούτε αναιρετικός έλεγχος επιτρέπεται, αφού αυτή αποτελεί εκτίμηση πραγματικού γεγονότος, κατ’ άρθρ. 561 ΚΠολΔ (ΑΠ 126/2018, ΑΠ 201/2010).”
