Γράφει ο Χαράλαμπος Μηνάογλου
Ὑπόταξεν εἰς τὸ βασίλειον τῶν Ἑλλήνων τὸ περισσότερον μέρος τοῦ Κόσμου.
Ἀντώνιος Στρατηγός (1750)
Οἱ ἀναφορὲς στὸν Μέγα Ἀλέξανδρο σὲ κείμενα τῆς Τουρκοκρατίας εἶναι συχνὲς καὶ ἐκτείνονται σὲ ὁλόκληρη τὴν περίοδο τῆς δουλείας[1]. Μία ἀπὸ τὶς πρῶτες γιὰ τὸν 15ο αἰώνα εἶναι αὐτὴ τοῦ Μανουὴλ Χρυσολωρᾶ, τοῦ πρώτου ἀπὸ τοὺς κορυφαίους λογίους ποὺ μετανάστευσαν στὴν Ἰταλία, ὅπου καὶ δίδαξαν τὴν ἑλληνική[2]. Ἄρχισε τὰ μαθήματά του στὴν Φλωρεντία τὸ 1397[3]. Μαθητὲς του ὑπῆρξαν ὁ Guarino di Verona, ὁ Leonardo Bruni, ὁ Poggio Bracciolini, ὁ Uberto Decembrio καὶ πολλοὶ ἄλλοι[4]. Νωρίτερα, ὅσο ζοῦσε ἀκόμη στὴν Κωνσταντινούπολη, εἶχε ὑπηρετήσει ὡς πρέσβης τὸν αὐτοκράτορα Μανουὴλ Β΄. Κατὰ τὴν διάρκεια μιᾶς ἀποστολῆς στὴν Βενετία στὰ 1394-5 γιὰ νὰ ζητήσει βοήθεια κατὰ τῶν Τούρκων, κέρδισε τὸν θαυμασμὸ πολλῶν ἰταλῶν λογίων καὶ ἔτσι προσελήφθη ὡς καθηγητὴς τῆς ἑλληνικῆς στὴν Φλωρεντία. Ἔτσι, συνδύασε τὴν διπλωματικὴ δραστηριότητα μὲ τὴν λογιοσύνη, ὅπως καὶ πολλοὶ ἄλλοι Ἕλληνες στὴν ἐποχή του[5]. Προσπάθησε νὰ προκαλέσει μία σταυροφορία κατὰ τῶν Τούρκων τόσο προβάλλοντας τὴν σημασία τῆς ἑλληνικῆς παιδείας ὅσο καὶ τονίζοντας τὴν σημασία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας γιὰ τοὺς Δυτικούς[6]. Τὰ σπουδαιότερα ἔργα του εἶναι μία γραμματικὴ μὲ τὸν τίτλο Ἐρωτήματα καὶ ἡ μετάφραση τῆς Πολιτείας τοῦ Πλάτωνα στὰ λατινικά, ἡ ὁποία ὁλοκληρώθηκε ἀπὸ μαθητή του[7].
Σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ ἔργα του μὲ τίτλο Λόγος πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Μανουὴλ Β΄ Παλαιολόγο, ὀνομάτισε τὸν Ἀλέξανδρο ὡς τὸν κατεξοχὴν Ἕλληνα βασιλέα:
Μεμνώμεθα οἵων ἀνδρῶν ἔκγονοι γεγόναμεν, εἰ μὲν βούλοιτό τις λέγειν τῶν προτέρων καὶ ἀρχαιοτέρων, λέγω δὴ τῶν πρεσβυτάτων καὶ παλαιῶν Ἑλλήνων, ὧν τῆς δυνάμεως καὶ τῆς σοφίας οὐδεὶς ἀνήκοος μεμένηκεν· εἰ δὲ βούλει, τῶν μετ’ ἐκείνους γενομένων ἡμῖν προγόνων, τῶν παλαιῶν Ῥωμαίων, ἀφ’ ὧν νῦν ὀνομαζόμεθα καὶ οἳ δήπου ἀξιοῦμεν εἶναι, ὥς τε καὶ τὴν ἀρχαίαν ὀνομασίαν σχεδὸν ἀποβαλεῖν· μᾶλλον δὲ ἄμφω τούτω τὼ γένει ἐφ’ ἡμῖν δήπου συνελήλυθε καὶ εἴτε Ἕλληνας βούλοιτό τις λέγειν εἴτε Ῥωμαίους, ἡμεῖς ἐσμὲν ἐκεῖνοι καὶ τὴν Ἀλεξάνδρου δὲ καὶ τῶν μετ’ ἐκείνων ἡμεῖς σώζομεν διαδοχήν[8].
Αὐτὸ τὸ ἀπόσπασμα δὲν εἶναι σημαντικὸ μόνο γιὰ τὴν πρόσληψη τοῦ Ἀλεξάνδρου ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες τῆς πρώιμης νεώτερης περιόδου, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ἐθνικὴ συνείδησή τους καὶ γιὰ τὴν σχέση τους μὲ τὸ ἑλληνικὸ καὶ τὸ ρωμαϊκὸ παρελθόν. Ὁ Χρυσολωρᾶς σημειώνει ὅτι οἱ Ἕλληνες τοῦ καιροῦ του ἦταν κληρονόμοι ἀμφοτέρων, τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας καί τῆς ἀρχαίας Ρώμης. Καὶ ὡς πρὸς τὸ ζήτημα τῆς ἑλληνικῆς καταγωγῆς θεωρεῖ πολὺ φυσικὰ ὅτι ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα ἀποτελεῖ σαφῆ ἀπόδειξη τῆς συνέχειας. Ἀλλὰ χρειάζεται νὰ ἐξηγήσουμε τὴν σύνδεση μὲ τὴν Ρώμη. Οἱ Ἕλληνες τῆς ἐποχῆς του ἦταν κληρονόμοι τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας καὶ τῆς ρωμαϊκῆς πολιτικῆς ταυτότητας, καθὼς ἡ Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἦταν τίποτε ἄλλο, παρὰ ἡ συνέχεια τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας· ὁ Κωνσταντῖνος, ἄλλωστε, εἶχε ἁπλῶς μεταφέρει τὴν πρωτεύουσα τοῦ ρωμαϊκοῦ κράτους ἀπὸ τὴν Ρώμη στὴν Κωνσταντινούπολη. Καθ’ ὅλη τὴν βυζαντινὴ περίοδο οἱ Ἕλληνες αὐτοκράτορες, ἀξιωματοῦχοι καὶ λόγιοι ἐπέμεναν νὰ ἀποκαλοῦνται ὡς Ρωμαῖοι. Μὲ αὐτὴν τὴν ἕννοια, οἱ Ἕλληνες τῆς ἐποχῆς τοῦ Χρυσολωρᾶ δὲν ἦταν μόνο Ἕλληνες, ἀλλὰ ἦταν ἐπίσης καὶ Ρωμαῖοι.
Μιὰ ἄλλη ἀναφορὰ ἀπαντᾶται σὲ μία πολὺ ἐνδιαφέρουσα ἐπιστολὴ τοῦ Θεόδωρου Γαζῆ (1400-1475)[9] πρὸς τὸν Φραγκῖσκο Φίλελφο[10]. Σὲ αὐτὴν ὁ Γαζῆς καταπιάνεται μὲ τὴν καταγωγὴ τῶν Τούρκων καὶ μνημονεύει τὴν ἄποψη τοῦ Πλήθωνα πὼς κατάγονται ἀπὸ τοὺς Παροπαμισάδες καὶ γιὰ αὐτὸ τὸν λόγο ἐξοντώνουν καὶ βασανίζουν τοὺς Ἕλληνες, ἐπειδὴ ὁ Ἀλέξανδρος τιμώρησε μὲ τὸν ἴδιο τρόπο τοὺς προγόνους τους. Πέρα ἀπὸ τὴν ρητὴ ἀναφορὰ σὲ Ἕλληνες καὶ ὄχι Ρωμαίους ἢ Ρωμηοὺς στὰ μέσα τοῦ 15ου αἰώνα, ἡ μαρτυρία ἀξίζει τῆς προσοχῆς μας καὶ γιὰ τὴν οἰκειότητα μὲ τὴν ὁποία ἀντιμετώπιζε ἡ ἑλληνικὴ λογιοσύνη τὸ πρόσωπο τοῦ Ἀλεξάνδρου, ὥστε νὰ τὸ χρησιμοποιεῖ γιὰ νὰ ἐξηγήσει τὴν ἱστορικὴ πραγματικότητα ποὺ βίωνε. Ὁ Ἀλέξανδρος ἄθελά του εὐθύνεται γιὰ τὰ δεινὰ τῶν Ἑλλήνων τῆς Τουρκοκρατίας. Ἂς δοῦμε ὅμως τὸ κείμενο τοῦ Γαζῆ:
Γεμιστὸς δὲ ὁ μετονομασθεὶς Πλήθων, ἀνὴρ μάλιστα τῶν καθ’ ἡμᾶς δόξας ἱστορίας ἀντιποιεῖσθαι, Παροπαμισάδας εἶναι τοὺς Τούρκους φησίν, ὑπ’ Ἀλεξάνδρου δὲ τοῦ Φιλίππου, καὶ τῶν μετ’ ἐκείνου Ἑλλήνων ἐπιβουλευθέντας καὶ κρατηθέντας, πάρεργον τῆς εἰς Ἰνδοὺς τότε παρόδου, δίκας νῦν διὰ μακροῦ πολλαπλασίους τῶν ὑπηργμένων εἰσπράττειν τοὺς Ἕλληνας[11].
Ἐπειδὴ ὅμως ὁ Γαζῆς διαφωνεῖ μὲ τὴν ἄποψη τοῦ Πλήθωνα, γράφει πὼς οἱ Πέρσες θὰ εἶχαν περισσότερους λόγους νὰ ἐκδικηθοῦν τοὺς Ἕλληνες ἀπὸ ὅ,τι οἱ Παροπαμισάδες καὶ σημειώνει τὰ ἑξῆς ποὺ δείχνουν τὸν βαθμὸ γνώσης τῆς ἱστορίας τοῦ Μέγα Ἀλέξανδρου ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες λογίους τῆς Τουρκοκρατίας:
Ἀλλὰ τί ποτε οὐ Βακτριανοῖς, καὶ Σογδιανοῖς, καὶ Ἀρείοις, καὶ πλείστοις ἔθνεσιν ἄλλοις σωφρονεστέροις Παροπαμισάδων, ἅπερ Ἀλέξανδρος κατεστρέψατο, μηδὲν Ἕλληνας, προηδικηκότα; Τὶς δὲ καὶ ἡ ἐπιβουλὴ Ἀλεξάνδρῳ, ἢ τοῖς μετ’ αὐτοῦ ἐπὶ Παροπαμισάδας; ἢ τὶς καὶ λόγου ἀξιωτέρα ἂν εἴη τῶν ἄλλων ἐπιβουλῶν καὶ στρατηγημάτων; Ὑπερβῆναι μὲν γὰρ τὸν Παραπαμισὸν εἰς τὰ προσάρκτια μέρη, καὶ τὴν Βακτριανὴν Ἀλέξανδρόν φασιν οἱ τὰς αὐτοῦ πράξεις ἀναγεγραφότες, καταστρεψάμενον δὲ τὰ ἐκεῖ πάντα ὅσα ἦν ὑπὸ Πέρσαις, καὶ ἔτι πλείω, τότε ἤδη καὶ τῆς Ἰνδικῆς ὀρεχθῆναι. Ἐπιβουλὴν δὲ οὐδεὶς εἶπεν, ὅτι καὶ ἄξιον ἐπιτηρῆσαί τε καὶ ἐπισημήνασθαι[12].
Ὁ ἴδιος ὁ Πλήθωνας (c. 1355-1450)[13] σημειώνει στὸν Συμβουλευτικό του πρὸς τὸν αὐτοκράτορα πὼς ὁ Ἀλέξανδρος νίκησε τοὺς Παραπαμισάδες, τοὺς προγόνους τῶν βαρβάρων τῆς ὑστεροβυζαντινῆς ἐποχῆς, δηλαδὴ τῶν Τούρκων καὶ ἄρα ὑπάρχει προηγούμενο στὴν ἐναντίον τους νίκη ἀπὸ πλευρᾶς τῶν Ἑλλήνων:
Ἔχοντι δὲ σοὶ μὲν οὕτω, τῶν δὲ πραγμάτων ἡμῖν ἐν μεγάλῳ κινδύνῳ φερομένων ὡς ἂν πολλαχόθεν μὲν ἡμῶν ἐπιβουλευομένων καὶ ἐκ γῆς καὶ ἐκ θαλάττης· προσθείην δ’ ἂν ὅτι καὶ οἴκοθεν ἐκ τῆς χώρας ὑπό τε βαρβάρων ἅμα καὶ ὁμοφύλων, μάλιστα δ’ ὑπὸ τῶν πλησιοχώρων τανῦν τούτων βαρβάρων, ὑφ’ ὧν καὶ τῆς ἄλλης ἐπικρατείας τὸ πλεῖστον καὶ οἰκειότατον περιῃρήμεθα, οἵ, Παραπαμισάδαι μὲν τὸ πάλαι ὄντες, ὑπὸ δὲ Ἀλεξάνδρου τοῦ Φιλίππου καὶ τῶν μετ’ ἐκείνου Ἑλλήνων ἐπιβουλευθέντες τε καὶ κρατηθέντες, πάρεργον τῆς ἐς Ἰνδοὺς τότε παρόδου δίκας νῦν ἡμᾶς ταύτας διὰ μακροῦ μέν, πολλαπλασίας δὲ τῶν ὑπηργμένων εἰσπράττουσιν, Ἕλληνας ὄντας, καὶ νῦν, πολλαπλασίαν τὴν δύναμιν κεκτημένοι ἢ ἡμεῖς, τὰ ἔσχατα περὶ ἡμῶν βουλευόμενοι ἑκάστοτε διατελοῦσιν[14].
Ὁ Πλήθωνας χρησιμοποιεῖ τὸν Ἀλέξανδρο καθαρὰ ὡς παράδειγμα τῆς δυνατότητας κατίσχυσης πάνω στοὺς Τούρκους, ποὺ στὸν 15ο αἰώνα φαίνονται ἀνίκητοι. Ἀλλὰ:
καὶ Πέρσαι δὲ μετὰ τὴν Ἀλεξάνδρου καὶ Ἑλλήνων καὶ Μακεδόνων δουλείαν, ἐπειδὴ ὑπὸ Ῥωμαίων αἱ μακεδονικαὶ βασιλεῖαι κατελέλυντο, οὐ φαύλως οὐδ’ οὗτοι διὰ Πάρθων γοῦν ἀνειλήφεσαν σφᾶς αὐτούς, ἀλλ’ ὥστε καὶ πρὸς τὴν Ῥωμαίων ἀρχήν, μεγίστην τότε οὖσαν, διατελέσαι πολεμοῦντάς τε καὶ σπενδομένους καὶ νικῶντάς τε καὶ ἡττωμένους ἐν τῷ μέρει, τὰ τελευταῖα δὲ καὶ λαμπρῶς ἤδη νικῶντας, ὥστε καὶ φόρους Ῥωμαίους πράττεσθαι ἐπὶ πολλὰς γενεάς. Ὥστ’ οὐ δίκαιον καταπροΐεσθαι ἡμᾶς αὐτοὺς οὐδ’ ἀπογιγνώσκειν τὴν σωτηρίαν, ἀλλ’ ἐκ δεινῶν καὶ αὐτοὺς τὰ χρηστότερα ἐλπίζοντας ἐκεῖνο καὶ σκοπεῖν ἁπάσῃ τῇ σπουδῇ καὶ βουλεύεσθαι ὅθεν τε καὶ ὅπως ἐς ἀσφάλειάν τινα ἡμῖν κατασταίη τὰ πράγματα καὶ ἐκ τῶν δυνατῶν εὐτυχέστερόν τε πράξαιμεν καὶ ἄμεινον[15].
Βεβαίως, γιὰ νὰ δείξει πὼς ἡ ἐπιβολὴ τῶν Ἑλλήνων ὑπὸ τὸν Ἀλέξανδρο στὴν Ἀνατολὴ ἦταν ἐφικτὴ καὶ στὴν δική του ἐποχὴ σπεύδει νὰ τονίσει πὼς ὁ Ἀλέξανδρος δὲν ἦταν ἕνας ὑπεράνθρωπος, μία μοναδικὴ στὴν παγκόσμια ἱστορία περίπτωση, ἀλλὰ πὼς ἀποτέλεσε τὸν συνδυασμὸ ἔμφυτων ἱκανοτήτων μὲ τὴν κατάλληλη παιδεία.
Καὶ Φίλιππος δὲ ὑπὸ Ἐπαμεινώνδᾳ τούτῳ τραφείς τε καὶ παιδευθείς, ὁπότε παρὰ Θηβαίοις ὡμήρευεν, ἡγεμὼν τῶν Ἑλλήνων ἀπεδείχθη, καὶ Ἀλέξανδρος ὁ τούτου υἱός, ὑπὸ τῷ αὐτῷ τε πατρὶ Φιλίππῳ παιδευθεὶς καὶ ἔτι Ἀριστοτέλει, Ἑλλήνων τε ἡγεμὼν καὶ τῆς Ἀσίας βασιλεὺς κατέστη, Πέρσας παρελόμενος τὴν ἀρχήν[16].
Τὴν ἴδια ἐποχὴ ὁ Ἰωάννης Δοκειανὸς σὲ ἕνα ἐγκώμιό του πρὸς τὸν Κωνσταντῖνο Παλαιολόγο, θὰ παρομοιάσει τὸν τελευταῖο αὐτοκράτορα μὲ τὸν Μέγα Ἀλέξανδρο:
Τὶς οὕτω τῶν κοινῶν φροντιστὴς πραγμάτων καὶ τῶν συμφερόντων εἰδήμων ἀπηβολώτατος; Τὶς περὶ τοὺς ὑπὸ χεῖρα καὶ δεομένους προεκτικὸς οὕτω καὶ μεγαλόδωρος; Φασὶν Ἀλέξανδρον ἐκεῖνον τὸν Μακεδόνα, τίνες οἱ θησαυροὶ παρά τινος ἐρωτηθέντα ποτέ, τοὺς ἰδίους συσσίτους καὶ φίλους παραγαγεῖν, καίτοι γ’ ὑπό τινων καὶ αὐτῶν τῶν φίλων δοκούντων ἐπιβουλευθέντα κακῶς. Ταύτην τὴν εὐφημίαν δικαιότερον ἂν τὶς σοι περιθείη καὶ εὐλογώτερον[17].
Ἀλλὰ καὶ ὁ πρῶτος μετὰ τὴν Ἅλωση πατριάρχης, ὁ Γεννάδιος Σχολάριος (c. 1400-1472)[18] δὲν μποροῦσε νὰ «ξεχάσει» τὸν Μέγα Ἀλέξανδρο. Τὸν ἀναφέρει στὴν σύντομη Χρονογραφία του, γραμμένη κατὰ τοὺς ἐκδότες τῶν ἔργων του στὰ 1472. Ἐκεῖ, στὸ τέλος τῆς περσικῆς βασιλείας σημειώνει:
Δαρεῖος ὁ Ἀρσάκου, στ΄[ἔτη]. Τοῦτον καθεῖλεν ἀνελὼν καὶ τὴν Περσῶν βασιλείαν συγκαθεῖλεν Ἀλέξανδρος, βεβασιλευκὼς Μακεδόνων καὶ ἄλλων ἐν Εὐρώπῃ ἐθνῶν καὶ Ἀσίᾳ ἔτη στ΄, πρὸ τῆς Δαρείου ἀναιρέσεως· ἃ καὶ Δαρεῖος Περσῶν ἐβασίλευσεν, ὁμοῦ ἀπὸ Κύρου ἐπ’ Ἀλέξανδρον, ἔτη σκη΄. ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΑΙΓΥΠΤΙΩΝ. Ὁ Ἀλέξανδρος, μετὰ τὴν Δαρείου ἀναίρεσιν, ἐβασίλευσεν ἔτη στ΄, καὶ ἐτελεύτησεν ἐν Περσίδι, νόσῳ καμών, καὶ ἐτάφη ὑπὸ Πτολεμαίου ἐν τῇ κατ’ Αἴγυπτον Ἀλεξανδρείᾳ, ἣν ἐκεῖνος ᾠκοδομήσατο πόλιν· οὗ τὴν ἀρχὴν διαδεξάμενος Πτολεμαῖος οὗτος, ἦν δὲ Λάγου καὶ Ἀρσινόης υἱός, ἐβασίλευσεν ἔτη μ΄. Μετ’ αὐτὸν Πτολεμαῖος ὁ Φιλάδελφος, ἔτη λη΄. Εἶτα Πτολεμαῖος ὁ Ἐὐεργέτης, ἔτη κε΄. Μετ’ αὐτὸν Πτολεμαῖος ὁ Φιλοπάτωρ, ἔτη ιζ΄. Εἶτα Πτολεμαῖος ὁ Ἐπιφανής, κδ΄. Πτολεμαῖος ἔπειτα ὁ Φιλομήτωρ, λε΄. Μετ’ αὐτὸν Πτολεμαῖος ὁ Εὐεργέτης, κε΄. Πτολεμαῖος μετὰ τοῦτον ὁ Σωτήρ, ιη΄. Πτολεμαῖος ἔπειτα ὁ Ἀλέξανδρος, ι΄. Πτολεμαῖος ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ μετ’ αὐτόν, ὀκτώ. Πτολεμαῖος ὁ Διόνυσος, κθ΄. Κλεοπάτρα ἡ Διονύσου θυγάτηρ, κβ΄. Ταύτην Αὔγουστος ὁ τῶν Ῥωμαίων βασιλεὺς ἀνελών, κάθεῖλε τὴν Πτολεμαίων ἀρχὴν τῶν Ἀλεξάνδρου διαδόχων, καὶ γέγονεν Αἴγυπτος ὑπὸ Ῥωμαίοις· ὡς εἶναι ἀπὸ Ἀλεξάνδρου μετὰ τὴν Δαρείου ἀναίρεσιν ἕως τῆς τελευτῆς Κλεοπάτρας, ἔτη τὰ΄, ὅτε ἦν ἔτος ιε΄ τῆς βασιλείας Ὀκταβίου τοῦ Αὐγούστου· ἐβασίλευσε δὲ τὰ πάντα ἔτη νζ΄. Ἐν τῷ μβ΄ ἔτει τῆς αὐτοῦ βασιλείας, ἐτέχθη Χριστὸς ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ καὶ Θεὸς ἡμῶν ἐκ τῆς μακαρίας Παρθένου. Τοῦτο δὲ τὸ ἔτος κζ΄ ἦν ἀπὸ τῆς καταλύσεως τῆς τῶν Πτολεμαίων ἀρχῆς· ὡς εἶναι ἀπὸ τῆς βασιλείας Ἀλεξάνδρου, μετὰ τὴν Δαρείου ἀναίρεσιν, ἕως τῆς κατὰ σάρκα γεννήσεως τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἔτη τκη΄, καὶ ἀπὸ Ἀδὰμ εφστ΄[19].
Στὴν συνέχεια τὸν Ἀλέξανδρο θυμᾶται ὁ Κωνσταντῖνος Λάσκαρις (c. 1434-1501)[20], ὁ ὁποῖος στὴν σύντομη Σύνοψη Ἱστοριῶν του, τὸν τοποθετεῖ ἀνάμεσα στοὺς μεγάλους βασιλεῖς καὶ ἐξουσιαστὲς τοῦ κόσμου. Μάλιστα, εἶναι ὁ πρῶτος ἱστορικὸς κοσμοκυρίαρχος ποὺ μνημονεύει, καθὼς ὅλοι οἱ πρὶν ἀπὸ αὐτὸν εἶναι μυθικὰ πρόσωπα (π.χ. Κρόνος). Γράφει λοιπὸν ὁ Λάσκαρις:
Μετὰ δὲ τὸν προειρημένον Ἀρταξέρξην βασιλέα Περσῶν ἐβασίλευσεν ὁ υἱὸς αὐτοῦ Χόας, ὃς κατεπολέμησεν Αἴγυπτον καὶ βασιλεύοντος αὐτῆς τοῦ Νεκταναβώ· ὃς ποιήσας λεκανομαντείαν καὶ γνοὺς τὴν ἀπώλειαν ἔφυγε μόνος εἰς Μακεδονίαν, ἀλλάξας τὴν βασιλικὴν ἐσθῆτα. Καὶ δὴ φαντασίας καὶ μαγείας αἰγυπτιακὰς ἐνδεικνύμενος καὶ προαγορεύων τὰ μέλλοντα, γνώριμος τῷ Φιλίππῳ καὶ τῇ Ὀλυμπιάδι ἐγένετο καὶ εἰσοικίσθη, καὶ οὕτω διὰ μαγγανείας τῇ Ὀλυμπιάδι μιγνὺς ἐγέννησε τὸν Ἀλέξανδρον, τῆς Μακεδονίας βασιλεύσαντος Φιλίππου ἔτη κστ΄ καὶ τὴν Θετταλίαν ὑποτάξαντος, ἐν ᾗ καὶ πόλιν κτίσας Θεσσαλονίκην αὐτὴν προσηγόρευσε. Μετὰ δὲ Φίλιππον ἐβασίλευσεν ὁ Ἀλέξανδρος ὁ μεγάλα καὶ θαυμαστὰ ἔργα ποιήσας, ὁ τὸν Δαρεῖον νικήσας καὶ τῆς Ἀσίας βασιλεύσας. Οὗτος ἔκτισε τὸ Στρατήγιον περὶ τὸ Βυζάντιον, ἀρξάμενος τῆς στρατηγίας, καὶ Χρυσόπολιν ὅπου τοὶς στρατιώταις κατέβαλε τὸν μισθόν. Οὗτος μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Τύρου ἀπέστειλε πρέσβεις πρὸς Ἰουδαίους συμμαχίαν αἰτῶν κατὰ Περσῶν. Οἱ δὲ ὑπήκοοι ὄντες ἐκείνοις φίλοι οὐκ ἔδοσαν· ὁ δὲ θυμωθεὶς ἀπήει κατ’ αὐτῶν. Ὁ δὲ ἀρχιερεὺς Ἰαδδούς, τὴν ἱερατικὴν ἐσθῆτα περιθέμενος κατὰ θείαν ἀποκάλυψιν πρὸς ἔκπληξιν Ἀλεξάνδρου καὶ πίστωσιν, ἐξῆλθεν εἰς ἀπάντησιν· ἦν δὲ ὁ ἀρχιερεὺς τὸ παλαιὸν τοιαύτῃ στολῇ κοσμούμενος[21].
Στὴ συνέχεια ἀκολουθεῖ λεπτομερὴς περιγραφὴ τῆς στολῆς τοῦ ἀρχιερέως καὶ ἡ ἀφήγηση τῆς ὑποδοχῆς ποὺ ἐπιφύλαξε στὸν Ἀλέξανδρο[22]. Μετά, μὲ τὴν εὐχὴ καὶ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ, ὁ Ἀλέξανδρος
παρέλαβε δὲ πᾶσαν τὴν Περσῶν βασιλείαν καὶ Μήδων καὶ Πάρθων καὶ Ἰνδῶν δίχα τῆς Κανδάκης τῆς βασιλίσσης, χήρας οὔσης, ἣ τέχνη αὐτὸν συνέλαβε γνωρίσασα καὶ ἣν ἔγημε. Καὶ βασιλεύσας ἔτη ιβ’ ζήσας λβ΄ ἐν Βαβυλῶνι ἀπέθανεν. Ὃν καὶ πτηνὴν πάρδαλιν ὁ προφήτης ὠνόμασε διὰ τὸ γοργὸν καὶ πυρῶδες. Ἔφθασεν δὲ καὶ εἰς τὴν μεγίστην νῆσον τῶν Βραχμάνων τῶν μακροβίων, ρν΄ ἔτη ζώντων οἱ πλείους αὐτῶν[23].
Στὴν συνέχεια τῆς ἀφήγησής του ὁ Λάσκαρις τὸν θυμᾶται πάλι στὸ κεφάλαιο περὶ τῆς ἀρχῆς τῶν Ρωμαίων, ὅπου ἐκεῖ ἀναφέρεται στὴν δημιουργία τῆς αὐτοκρατορίας τοῦ Ἀλεξάνδρου καὶ δίνει ἀναλυτικὰ τὰ ὀνόματα τῶν διαδόχων του. Ἐκεῖ τὸν παρουσιάζει ὡς βασιλιὰ τοῦ Ἀνατολικοῦ Ρωμαϊκοῦ Κράτους, ἐφόσον τὸν τοποθετεῖ δίπλα στοὺς βασιλεῖς τῆς Ρώμης, πρὶν μεταφερθεῖ ἡ πρωτεύουσα στὴν Κωνσταντινούπολη. Ἡ ἀφήγηση θὰ μποροῦσε νὰ ἀποτελεῖ τὴν γραπτὴ ἀπόδοση τῆς τοιχογραφίας ἀπὸ τὸ καθολικὸ τῆς μονὴς Δοχειαρίου Ἁγίου Ὄρους μὲ τὸν Ἀλέξανδρο δίπλα στὸν Αὔγουστο[24].
Ὁ Ἀλέξανδρος καθεῖλε τὸν Δαρεῖον καὶ πᾶσαν τὴν δυναστείαν τῶν Περσῶν, διαρκέσασαν ἀπὸ Κύρου μέχρι Δαρείου ἔτη σλ. Ἡ δὲν τῶν Μακεδόνων βασιλεία ἀπὸ Καράνου ἕως Ἀλεξάνδρου ἔτη φιη΄. Τοῦ δὲ Ἀλεξάνδρου τελευτήσαντος ἐν Βαβυλώνι, Φίλιππος ἐβασίλευσε Μακεδονίας· τῆς δὲ Ἀσίας Ἀντίγονος· τῆς δὲ Αἰγύπτου Πτολεμαῖος ὁ Λάγου· τῆς δὲ Συρίας Σέλευκος ὁ Νικάνωρ καὶ μετ’ αὐτὸν Ἀντίοχος ὁ Σωτήρ, Ἀντίοχος ὁ νόθος, Σέλευκος ὁ Καλλίνικος, Ἀλέξανδρος, Ἀντίοχος, Σέλευκος ὁ Φιλοπάτωρ, Ἀντίοχος ὁ Ἐπιφανὴς ὁ παύσας τῆς ἱερωσύνης Ὀνίαν καὶ μιάνας τὸ ἱερόν, ὃ Διὸς Ὀλυμπίου ὠνόμασε, καὶ κολάζων τὸ ἔθνος ἠνάγκαζεν ἑλληνίζειν· ἐφ’ οὗ οἱ Μακκαβαῖοι ἐμαρτύρησαν, καὶ τὸ ἱερὸν τρισὶν ἔτεσιν ἐρημώθη, ὃ Ἰούδας ἀνενεώσατο ἐκκαθάρας. Μετ’ ἐκεῖνον δὲ ἐβασίλευσεν Ἀντίοχος ὁ Εὐπάτωρ, Δημήτριος, Σέλευκος, Ἀλέξανδρος ὁ τοῦ Βάλα, Δημήτριος ὁ Νικάνωρ, Ἀντίοχος, Τρύφων, Πτολεμαῖος, Ἀντίοχος ὁ Σιδήτης, Δημήτριος, Ἀντίοχος ὁ Γρύπος, Ἀντίοχος ὁ Κυζικηνός, Σέλευκος ὁ τοῦ Γρυποῦ· ἐφ’ οὗ ἡ Ἀντιόχεια ὑπὸ Ῥωμαίων ἑάλω καὶ ἡ Συρίας ἀρχὴ κατελύθη, διαμείνασα ἔτη σν΄.
Οἱ δὲ τῆς Αἰγύπτου βασιλεύσαντες μετὰ Ἀλέξανδρον οἵδε· Πτολεμαῖος ὁ Λάγου, ἐφ’ οὗ Μένανδρος καὶ Θεόφραστος· Πτολεμαῖος ὁ Φιλάδελφος, ἐφ’ οὗ ὁ τοῦ Σιρὰχ Ἰησοῦς ὁ συντάξας τὴν πανάρετον Σοφίαν ἐγνωρίζετο· Πτολεμαῖος ὁ Φιλοπάτωρ, ἐφ’ οὗ ὁ τῶν Ἑβραίων λαὸς αἰχμάλωτος εἰς Αἴγυπτον ἤχθη, καὶ κινδυνεύσαντες ἐπανῆκον, θαύματι θεοῦ τῶν ἐλεφάντων κατὰ τῶν οἰκειῶν ὁρμησάντων· εἶτα Πτολεμαῖος ὁ Ἐπιφανής· Πτολεμαῖος ὁ Φιλομήτωρ· Πτολεμαῖος ὁ Εὐεργέτης· Πτολεμαῖος ὁ Σωτήρ· Πτολεμαῖος ὁ Ἀλεξάνδρου· Πτολεμαῖος ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ· Πτολεμαῖος ὁ Διονύσιος· Κλεοπάτρα ἡ τούτου θυγάτηρ, ἥν Αὔγουστος ἀνελὼν ἐν ἔτει ιδ΄ τῆς αὐτοῦ βασιλείας ἐκράτησε τῆς Αἰγύπτου, καθελὼν τὴν βασιλείαν Πτολεμαίων, διαρκέσασαν ἔτη σϞ΄[25].
Ὁ Κωνσταντῖνος Λάσκαρις ἀφιερώνει καὶ ἕνα σύντομο κείμενό του ἐξ ὁλοκλήρου στὸν Ἀλέξανδρο. Πρόκειται γιὰ μία γενεαλογία τοῦ Ἀλεξάνδρου, ἀπὸ τὸν Κάρανο, τὸν πρῶτο βασιλιὰ τῆς Μακεδονίας, μέχρι τὸν πατέρα του, τὸν Φίλιππο, ἡ ὁποία συνεχίζεται ὅμως καὶ μὲ τοὺς διαδόχους τοῦ Ἀλεξάνδρου[26].
Ἡ ἑπόμενη ἀναφορὰ στὸν Ἀλέξανδρο ποὺ ἔχει ἐντοπιστεῖ, περιέχεται σὲ κείμενο ποὺ ἐκδόθηκε στὰ 1499. Ἐκεῖ, ὁ ἐπιμελητὴς τοῦ τόμου, καὶ σπουδαῖος Ἕλληνας λόγιος τῆς Ἀναγέννησης, Μάρκος Μουσοῦρος (c. 1470-1517)[27] δημοσιεύει τρεῖς σύντομες ἐπιστολὲς ποὺ σχετίζονται μὲ τὸν Ἀλέξανδρο: μία τοῦ Φιλίππου στὸν Ἀριστοτέλη, μία τοῦ Ἀλέξανδου πρὸς τὸν δάσκαλό του, καθὼς καὶ τὴν ἀπάντηση τοῦ Ἀριστοτέλη στὸν μαθητή του. Μὲ αὐτὲς τὶς ἐπιστολὲς δηλώνεται ἤδη ἀπὸ τὸν 15ο αἰώνα ἡ θεωρήση τοῦ Ἀλεξάνδρου ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ λογιοσύνη τῆς ἐποχῆς ὡς παραδείγματος καὶ προτύπου ὄχι μόνο πολεμιστῆ ἀλλὰ καὶ φιλοσόφου[28].
Σὲ ὁλόκληρη τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας ὁ Ἀλέξανδρος προβλήθηκε ὡς σύμβολο ἀντίστασης στὸν κατακτητή, καθὼς ἡ ἐπιβολή του ὡς ἀπόλυτου κυρίαρχου στὴν Ἀνατολὴ κατὰ τὸ παρελθὸν γεννοῦσε ἐλπίδες γιὰ μία παρόμοια ἐξέλιξη στὸ παρόν. Πέρα, ὅμως, ἀπὸ αὐτὸ, στὰ χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ὁ Ἀλέξανδρος κατέστη καὶ ὁ συνεκτικὸς δεσμὸς τῶν ἁπανταχοῦ Ἑλλήνων. Λειτούργησε ἑνοποιητικὰ πέρα ἀπὸ τὸν χρόνο καὶ μέσα στὸν χῶρο. Τὸ τοπικιστικὸ πνεῦμα, ἀλλοῦ περισσότερο καὶ ἀλλοῦ λιγότερο, ὑπῆρχε καὶ κατὰ τὴν Τουρκοκρατία. Φράσεις, ὅμως, σὰν καὶ τὴν ἀκόλουθη ποὺ ἐκστομίζει ὁ Ἀλέξανδρος σίγουρα ἐνίσχυσαν τὴν αἴσθηση τοῦ συνανήκειν τῶν Πελοποννησίων, τῶν Στερεοελλαδιτῶν, τῶν Νησιωτῶν, τῶν Μακεδόνων, τῶν Μικρασιατῶν καὶ τῶν ὑπόλοιπων τοπικῶν ἑλληνικῶν κοινοτήτων: «Ὦ θαυμαστοὶ καὶ ἀνδρειωμένοι Μακεδόνιοι καὶ Παμφλαγόνες καὶ Λακεδαιμόνιοι, ἀκούσατε ὅλοι»[29]. Ὅλοι ὑπηρετοῦν στὸν ἀγώνα τοῦ Ἀλεξάνδρου κατὰ τῶν Περσῶν, ὅπως ἀκριβῶς στὰ χρόνια τῆς Ἐπανάστασης θὰ ὑπηρετήσουν στὸν Ἀγώνα κατὰ τῶν Τούρκων.
Αὐτὸν τὸν Ἀλέξανδρο γνωρίζει ὁ ἑλληνικὸς κόσμος τῆς Τουρκοκρατίας. Πέρα ἀπὸ τοὺς λογίους, καὶ ἁπλοὶ ὀλιγογράμματοι Ἕλληνες, τὸ ἀναγνωστικὸ κοινὸ τῶν ἀλλεπάλληλων ἐκδόσεων τῆς Φυλλάδας, τὸν ἀντιμετωπίζουν ὡς σύμβολο ἀντίστασης ἢ καὶ λύτρωσης ἀπέναντι στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία.
Ἀσήκωσε, Θεέ μου, ἕναν ἄλλον Ἀλέξανδρον, ὥς ποτε ἐκεῖνος τοὺς Πέρσας ἔδιωξε ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα, ἔτζι καὶ αὐτὸν τὸν τύραννο νὰ τὸν διώξῃ, νὰ λάμψῃ πάλε ἡ χριστιανοσύνη στοὺς τόπους τῆς Ἑλλάδος καθὼς καὶ πρῶτα[30].
Τὸ ἀπόσπασμα εἶναι ἀποκαλυπτικὸ πέρα ἀπὸ τὴν διάσταση τοῦ Ἀλεξάνδρου ὡς τοῦ κατεξοχὴν συμβόλου πολεμικῆς ἀρετῆς καὶ ἐπικράτησης πάνω στὸν ἐξ Ἀνατολῶν δεσποτισμὸ καὶ γιὰ τὴν παρουσίαση τῆς ἑλληνικῆς διαχρονίας. Στὰ παρακάλια του πρὸς τὸν Θεὸ ὁ Ἕλληνας τῶν χρόνων τῆς Τουρκοκρατίας τὸν Ἀλέξανδρο σκέφτεται πρῶτον, καὶ τὴν ἀνάδειξη ἑνὸς ὁμοίου του ζητάει ἀπὸ τὸν Θεό, ὥστε νὰ λάμψει πάλι ἡ χριστιανοσύνη στὴν Ἑλλάδα. Φαίνεται, λοιπόν, μία ξεκάθαρη σύνδεση ἀνάμεσα στὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν Ἑλλάδα στὴν ἰδεολογία τοῦ προεπαναστατικοῦ Ἑλληνισμοῦ. Μόνο ὡς χριστιανοσύνη νοεῖται ἡ Ἑλλάδα ποὺ μπορεῖ νὰ ἐλευθερωθεῖ. Συνειδητά, ἢ ἀσύνειδα, ὁ συγγραφέας τοῦ ἀποσπάσματος, ὁ Ἰωάννης Πρίγκος, κατορθώνει μέσα σὲ λίγες γραμμὲς νὰ συμπυκνώσει τὴν ἱστορικὴ μνήμη τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς ἐποχῆς του, παρουσιάζοντας καὶ τὶς δύο μεγάλες κληρονομιές του, τὴν ἀρχαιοελληνική (Μ. Ἀλέξανδρος) καὶ τὴν χριστιανική.
[1] Βλ. Χ. Μηνάογλου, Ὁ Μεγαλέξανδρος στὴν Τουρκοκρατία, Θεσσαλονίκη 2012.
[2] Βλ. D. Geanakoplos, Greek Scholars in Venice: Studies in the Dissemination of Greek Learning from Byzantium to Western Europe, Cambridge 1962, 22-28.
[3] Βλ. N. G. Wilson, From Byzantium to Italy. Greek studies in the Italian Renaissance, London 1992, 8-12.
[4] Βλ. I. Thomson, “Manuel Chrysoloras and the Early Italian Renaissance”, Greek, Roman, and Byzantine Studies, 7 (1966), 63-82. H. Lamers, Greece Reinvented: Transformations of Byzantine Hellenism in Renaissance Italy, Leiden 2016, 32-36.
[5] Βλ. Χ. Μηνάογλου, ἝλληνεςδιπλωμάτεςστὴνὈθωμανικὴΑὐτοκρατορία: ὉΚωνσταντῖνοςΚαρατζᾶςὁΜπάνοςκαὶτὸταξίδιτουστὴνΠρωσία 1790-1792, ἀνέκδ. διδακ. διατρ., Ε.Κ.Π.Α. 2012, 27-59. http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/26340#page/1/mode/2up
[6] Βλ. N. Bisaha, Creating East and West: Renaissance Humanists and the Ottoman Turks, Philadelphia 2004, 108.
[7] Βλ. D. Geanakoplos, Constantinople and the West. Essays on the late Byzantine (Palaeologan) and Italian Renaissances and the Byzantine and Roman churches, Wisconsin, 1989, 10. Γιὰ τὴν ἐπίδρασή του στὴν Ἰταλικὴ Ἀναγέννηση βλ. R Maisano and A Rollo, ed., Manuele Crisolora e il ritormo del greco in Occidente. Atti del Convegno Internazionale (Napoli, 26-29 giugno 1997), Napoli, 2002.
[8] Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς, ΛόγοςπρὸςτὸναὐτοκράτοραΜανουὴλΒ΄Παλαιολόγο, ἐκδ. Χ. Πατρινέλης καὶ Δ. Σοφιανός, Ἀθήνα 2001, 117.
[9] Γιὰ τὸν Γαζῆ καὶ τὴν ἐπίδρασή του στὴν Ἰταλικὴ Ἀναγέννηση βλ. Geanakoplos, Constantinople and the West, 68-90.
[10] Γιὰ τὴν ἀναγεννησιακὴ στάση ἀπέναντι στὸν Μεγαλέξανδρο βλ. G. Cary, The Medieval Alexander, Cambridge, 1956, 266-272.
[11] J. Migne, Patrologia Graeca, t. 161, Paris 1866, στ. 1000-1001.
[12] Migne, Patrologia Graeca, t. 161, στ. 1001-1004.
[13] Γιὰ τὸν Πλήθωνα βλ. N. Siniossoglou, Radical Platonism in Byzantium: Illumination and Utopia in Gemistos Plethon, Cambridge 2011.
[14] Σπ. Λάμπρος, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, τ. Δ΄, Ἐν Ἀθήναις 1930, 114-115.
[15] Λάμπρος, Παλαιολόγεια, 116.
[16] Λάμπρος, Παλαιολόγεια, 117.
[17] Ἰω. Δοκεινός, «Ἐγκώμιον εἰς Κωνσταντῖνον Παλαιολόγον», ἔκδ. Σπ. Λάμπρος, Παλαιολόγεια καὶ πελοποννησιακά, τ. Α΄, 1912-1923, 230.
[18] Βλ. π. Θ. Ζήσης, Γεννάδιος Β’ Σχολάριος. Βίος – συγγράματα – διδασκαλία, Θεσσαλονίκη 1980.
[19] Gennade Scholarios, Oeuvres completes, L. Petit-X. Siderides-M. Jugie (eds.), t. IV, Paris 1935, 507-508.
[20] Βλ. Federica Ciccolella, Donati Graeci: learning Greek in the Renaissance, New York 2008, 122-124.
[21] Κωνσταντῖνος Λασκάρις, Σύνοψις ἱστοριῶν, ἐκδ. Σπ. Λάμπρος, Ἀθήνα 1910, 13-14.
[22] Βλ. Λάσκαρις, Σύνοψις ἱστοριῶν, 14-16.
[23] Λάσκαρις, Σύνοψις ἱστοριῶν, 17.
[24] Βλ. Ν. Μέρτζος, Ζεῖ καὶ βασιλεύει, Θεσσαλονίκη 2009, 33.
[25] Λάσκαρις, Σύνοψις ἱστοριῶν, 48-49.
[26] Ἔκδοση τοῦ κειμένου στὸ Μηνάογλου, Ὁ Μεγαλέξανδρος στὴν Τουρκοκρατία, 157-172.
[27] Βλ. D. Geanakoplos, Interaction of the “sibling” Byzantine and Western cultures in the Middle Ages and Italian Renaissance (330-1600), New Haven 1976, 226-230.
[28] Τὸ ἔργο φέρει τὸν τίτλο: Ἐπιστολαὶ διαφόρων φιλοσόφων, ῥητόρων, σοφιστῶν, ἕξ πρὸς τοῖς εἴκοσι. G. Veloudis, Der neugriechische Alexander. Tradition in Bewahrung und Wandel, München 1968, 138.
[29] Γ. Βελουδῆς (ἐπιμ.), ΔιήγησιςἈλεξάνδρουτοῦΜακεδόνος, Ἀθήνα 1977, 51.
[30] Ν. Ἀνδριώτης, «Τὸ χρονικὸ τοῦ Ἄμστερδαμ (τοῦ Ἰ. Πρίγκου)», Νέα Ἑστία, 5 (1931), 852.
