Για όσους από εμάς προβληματιζόμαστε με το Brexit, αλλά και για τους Ευρωπαίους που ανησυχούν για την επιβίωση του ευρύτερου Ευρωπαϊκού project, το πολυαναμενόμενο βιβλίο ενός από τους πιο διάσημους ιστορικούς της
οικονομίας παγκοσμίως, ειδικού σε θέματα μακροπρόθεσμης οικονομικής ανάπτυξης, μπορεί, εκ πρώτης όψεως, να μας κάνει να δούμε λίγο φως στην άκρη του τούνελ.
Σύμφωνα με τον Joel Mokyr, η θεαματική έξοδος της Ευρώπης από το οικονομικό τέλμα και η ανάδειξή της σε υπερδύναμη, μεταξύ του 16ου και του 19ου αιώνα, συνδέεται στενά όχι με την ολοκλήρωση αλλά με τη διαίρεση της σε πολλά ανταγωνιστικά μεταξύ τους κράτη. Δεν πρόκειται για μια συμβατική αντίληψη. Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η Ευρώπη διαμελίστηκε και η πολιτική εξουσία ασκούνταν όλο και περισσότερο σε τοπικό επίπεδο, καταλήγοντας στην άνοδο του μεσαιωνικού ιππότη και του κάστρου του. Έως τον 15ο αιώνα, η Ευρώπη ήταν ακόμη διαιρεμένη σε περίπου 500 διακριτές πολιτικές οντότητες. Για τους οπαδούς του Άνταμ Σμιθ, ο εκτεταμένος αυτός πολιτικός κατακερματισμός ήταν ξεκάθαρα επιζήμιος για την οικονομία: καθιστούσε το εμπόριο πολύ πιο δυσκίνητο, οδηγώντας σε πολλαπλούς δασμούς και διόδια, πολυάριθμα νομίσματα και μια σειρά διαφορετικών νομικών συστημάτων.
Από αυτή τη σμιθόνια οπτική, η άνοδος της Ευρώπης τους τελευταίους δύο αιώνες και πλέον είναι η ιστορία της επανένωσής της, της επιστροφής στον “παλιό καλό καιρό” της ρωμαϊκής εποχής, πρώτα μέσω της σύστασης μεγαλύτερων, σύγχρονων κρατών και στη συνέχεια μέσω της δημιουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της ευρωζώνης. Αυτή είναι η άποψη που ενστερνίζονται οι περισσότεροι οικονομολόγοι σήμερα, σύμφωνα με την οποία ο πολιτικός κατακερματισμός αποτελεί μάλλον εμπόδιο παρά προσόν.
Εντούτοις, σύμφωνα με το βιβλίο του Mokyr “Α Culture of Growth: the Origins of the Modern Economy”, στην πραγματικότητα ο πολιτικός κατακερματισμός της Ευρώπης ήταν ευχή και όχι κατάρα, ωθώντας την εντέλει να προσπεράσει μέρη του κόσμου όπως η Κίνα και να υπερβεί κατά πολύ τα οικονομικά επιτεύγματα του αρχαίου κόσμου. Δεν είναι μόνο οι αγορές σημαντικές για την ανάπτυξη αλλά και οι διανοούμενοι και αυτοί ήταν που ευνοήθηκαν, σύμφωνα με τον Mokyr, από τη διαίρεση της Ευρώπης σε πολλά ανταγωνιστικά κράτη.
Όποτε οι διανοούμενοι βρίσκονταν αντιμέτωποι με τη μισαλλοδοξία και συναντούσαν αντίσταση, όπως λόγου χάρη στην Ισπανία της Ιεράς Εξέτασης, είχαν τη δυνατότητα να διαφύγουν σε ένα γειτονικό κράτος. Δεν υπήρχε ο ένας και μοναδικός ηγέτης που μπορούσε να “φέρει το σκοτάδι”. Εντέλει, ο ανταγωνισμός μεταξύ κρατών σήμαινε ότι αυτά αντιμάχονταν για να φιλοξενήσουν τους ευφυέστερους και τους καλύτερους, προσφέροντας βραβεία και ενθαρρύνοντας τους διανοούμενους να ασκήσουν ανοιχτά την επιστήμη τους, σε μια προσπάθεια να καλλιεργήσουν τη φήμη τους στο εξωτερικό. Αντί να προστατεύουν τις ιδέες τους, οι διανοούμενοι είχαν κίνητρο να τις διαδίδουν, επιθυμώντας να καλλιεργήσουν το κύρος τους, το οποίο με τη σειρά του σήμαινε ότι οι ιδέες αυτές υπόκειντο στον εξονυχιστικό έλεγχο που απαιτείται προκειμένου να επιτυγχάνεται μια συνεχής πρόοδος στην επιστημονική κατανόηση του κόσμου. Σε αυτές τις βάσεις τέθηκε η βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη.
Θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι αυτά θα έλεγε ένας ιστορικός της οικονομίας, όμως ο Mokyr υποστηρίζει τις θέσεις του με απτά παραδείγματα. Αντιπαραβάλει την περίπτωση της Ευρώπης με τη Μέση Ανατολή και την Κίνα, τις δύο πρωταρχικές πηγές του ανθρώπινου πολιτισμού, που όμως στη συνέχεια υπερκεράστηκαν από την Ευρώπη. Επισημαίνει την πτώση του ανταγωνισμού στις περιοχές αυτές –τόσο από πολιτικής πλευράς όσο και μεταξύ θρησκευτικών ομάδων– με αποτέλεσμα η μισαλλοδοξία, εντός και εκτός συνόρων, να εντείνεται με το πέρασμα των αιώνων, οδηγώντας σε στασιμότητα. Κατά τον Mokyr η έλλειψη ανοχής σε ένα νέο τρόπο σκέψης είναι η φυσική κατάσταση στην οποία θα συνέκλιναν όλες οι κοινωνίες –εάν δεν τη συγκρατούσε ο ανταγωνισμός μεταξύ των πολιτικών (και των θρησκευτικών) ελίτ που επέτρεπε στους διανοητές που συναντούσαν αντίσταση να βρίσκουν νέα στέγη.
Ο Mokyr δεν είναι ο μοναδικός σύγχρονος ιστορικός ο οποίος τονίζει τη σημασία του πολιτικού κατακερματισμού στη διαμόρφωση της Ευρώπης. Στο βιβλίο του “State, Economy and the Great Divergence,” ο Peer Vries υποστηρίζει ότι διαχρονικά η επιβίωση ενός ευρωπαϊκού κράτους ήταν στενά συνδεδεμένη με την οικονομική ισχύ του. Η ανάγκη απώθησης των πολυάριθμων κοντινών γειτόνων απαιτούσε την ύπαρξη επαρκών δημοσιονομικών εσόδων για τη χρηματοδότηση του στρατού. Ως εκ τούτου, οι ευρωπαϊκές χώρες έπρεπε να παρακολουθούν στενά η μια την οικονομία της άλλης και τις συνδεδεμένες οικονομικές πολιτικές τους, με αποτέλεσμα, μακροπρόθεσμα, τη διάδοση των πολιτικών υπέρ της ανάπτυξης. Οι πολυάριθμες πολιτικές οντότητες αναπόφευκτα οδήγησαν σε μια ποικιλία πολιτικών ιδεών και, όταν αυτές ήταν ανταγωνιστικές μεταξύ τους, στη διάδοση της καλύτερης. Σε αντίθεση με την Κίνα, τα μεμονωμένα ευρωπαϊκά κράτη έπρεπε να είναι εξωστρεφή προκειμένου να κατανοήσουν και έτσι να νικήσουν τους γείτονές τους, αλλά και στην προσπάθεια τους να προπορευθούν.
Ως εκ τούτου, αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι ενώ η πολιτική ενοποίηση μπορεί να συμβάλει στην ενίσχυση του ανταγωνισμού στην αγορά, κινδυνεύει να περιορίσει τον ίδιο τον ανταγωνισμό. Τα μακροπρόθεσμα οφέλη της ποικιλίας και του πειραματισμού χάνονται.
Θα ήταν βεβαίως σκόπιμο να μην παρασυρόμαστε από τις ιστορικές αναλογίες με το παρελθόν. Ο Mokyr προσφέρει ένα περιορισμένο καταφύγιο στους Βρετανούς ευρωσκεπτικιστές. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο κόσμος είναι πολύ πιο μικρός απ’ ότι πριν από μερικούς αιώνες, ένα ενιαίο ευρωπαϊκό κράτος σήμερα θα ήταν πολύ λιγότερο προβληματικό απ’ ότι στο παρελθόν. Ωστόσο, στον σημαντικό δημόσιο διάλογο σχετικά με το αν η Ευρώπη θα έπρεπε να ενοποιηθεί ακόμη περισσότερο ή να ακολουθήσει μια πορεία πολλών ταχυτήτων, τα διδάγματα του Mokyr υποδηλώνουν ότι από την πλευρά της ανάπτυξης, ίσως να ισχύει ότι όσο λιγότερο, τόσο το καλύτερο.
capitalgr
